Yâ Hâfız Yâ Kebikeç

Yâ Hâfız Yâ Kebikeç

Şimdilerde olur da elinize bir el yazma eser geçerse, ve bu eserin kapağında ya da ilk sayfasında Kebikeç ismine rastlarsanız hiç şaşırmayın. O eserin elinize kadar ulaşması için muhâfızlık yapması niyetiyle kondurulmuş bir kitap muskasıdır o.

Eskiden, doğum yapacak kadınların sağ koluna, doğumun kolay olması için; yolculuğa çıkanın bineğine, sağ sâlim dönebilmesi için; imtihana giren talebelerin zihninin açık olması için; yangın çıkmaması, hırsız gelmemesi, hattâ köpek ısırmaması için okunan duâlar, yazılan tılsımlar vardı. Zaman zaman bu tılsımları, bir kâğıda yazıp muska gibi üzerinde taşıyarak medet ummak da âdettendi. İşte bu gibi tılsımlardan biri de kitapların kapağına ya da baş sayfasına yazılan “Yâ Hâfız Yâ Kebikeç” lâfzıydı. Bir nevî kitap muskasıydı bu.

Müellif binbir zahmetle telif ettiği eserine, kendisi için “el-Muhtâç ilâ rahmeti rabbihil-Ğafûr” ya da“Ğufira zenbuhû” şeklinde duâ ifâdeleri yazarken, kitabının korunması için de “Yâ Hâfız Yâ Kebikeç”yazardı.

KİTAP KURTLARININ ŞAHI

Birçok el yazması eserin kapağında ya da ilk sayfasında rastladığımız “Yâ Kebikeç” ifâdesi, kitapların böceklerden güvelerden korunması maksadıyla yazılmış bir nevî “Kitap tılsımı” olarak meşhur olmuştu.

Kebikeç, kitaplar kurtlanmasın, böcekler güveler kemirmesin diye, kitabın kapağına kondurulan bir çeşit efsundu. Tılsımlı olduğuna inanılan bu ismin, kitapları her türlü haşerâttan koruyan efsâne bir melek ya da bir cin olduğuna da inanılırdı. Kebikeç, kitap kurtlarının şâhı idi. Kitaplara “Yâ Kebikeç” yazılması bir nevî “Ey kurtçuk, bu kitap sana âit değil. Başkasının malına zarar verme!” îkâzıydı. O melek ya da cinden korkan (ya da saygı duyan) kitap kurtlarının, efendilerinin ismini kitabın üzerinde görünce “Bu kitap efendimizin himâyesinde” diyerek yaklaşamayacağına inanılırdı.

KEBİKEÇ BAŞ SAYFADA OLMAZSA…

Husûsiyle eski el yazma eserlerin başında görülen “Yâ Hafiz yâ Kebikeç” tılsımının, kitapların baş sayfasına yazılması önemli bir nüanstır. Hatta bununla alâkalı hoş bir rivayet de var. Şöyle ki: Müellifin biri bu efsunlu ibâreyi kitabının sonuna yazmış. Kitap kurdu da, kitabın ilk sayfasından başlamış yemeye, koca kitabın son sayfasına gelinceye kadar güzel bir ziyâfet çekmiş kendine. Şölenin sonuna gelince bir de ne görsün: Böcekler pâdişâhı Kebikeç, tahtına kurulmuş, gözlerini bu kurtçuğun üzerine dikmiş, bütün heybetiyle karşısında arz-ı endâm ediyor. Tası tarağı toplayıp sıvışmış oradan. Kebikeç’i ancak son perdede sahneye alan müellifimiz de, elinde kitabının son sayfası, kalakalmış öylece. Rivâyet böyle.

ZEHİRLİ DÜĞÜN ÇİÇEĞİ’NDEN SİHİRLİ HAŞERE MELEĞİNE

Süryânicede “Tüm böceklere hükmeden meleğin adı” şeklinde geçen Kebikeç, bâzı Arapça ve Osmanlıca kaynaklarda da “sürüngen ve böceklere hükmeden melek ya da cin” şeklinde târif edilmiştir. Kebikeçe“Hüdhüd Kuşu” diyenler de olmuş, hattâ bu kuşun tüylerinin, kitap sayfalarının arasına konmasıyla, güve, kitap kurdu gibi haşerâtın kitaba yaklaşamayacağı ifâde edilmiş.

Farklı bölgelerde farklı isimlerle anılan fakat illâki bilinen Kebikeç, Kuzey Afrika’da “Kabikah, Kabikanc, Kaykatac, Akikanc”, Endonezya’da “Yâ Kih” isimleriyle anılırmış. İsmi ne olursa olsun, büyük zahmet ve sabırla çok uzun sürelerde yazılan el yazması eserlerin, haşerât tarafından yenmemesi için dâimâ Kebikeç’ten meded umulmuş.

Fakat Farsça bir lügat olan Burhân-ı Kâtığ‘da Kebikeç’in “Düğün Çiçeği”, “Kurbağa Otu” ve “Mastara Çiçeği” diye geçmesi, bâzı Osmanlıca sözlüklerde de “Düğün Çiçeği” diye tanımlanması, bir gerçeği ortaya çıkarıyor. Esâsen zehirli bir çiçek olan Kebikeç, kitapların arasına konur ve haşerâtın zarar vermesi engellenirdi. Zamanla Kebikeç bitkisini ezip, suyu ile kitap kapaklarına “Meded Yâ Kebikeç” yazarak bu işi daha estetik hâle getiren hattatlar da çıkmaya başladı. Derken bir zaman geldi ki, düğün çiçeği Kebikeç’in kendisi değil de, zehirli suyundan yazılmış ismi konuldu kitapların başına bir muska gibi. Nihâyet bu işin aslı unutuldu. Kebikeç bitkisi unutulunca artık kitaplara sâdece bu isim, hem de her hangi bir mürekkeple yazılmaya başlandı. Böylece Kebikeç ismi tılsımlı ve efsunlu bir hâl aldı. Ve bu “Zehirli Düğün Çiçeği”, “Sihirli Haşere Meleği” oldu çıktı.

Şimdilerde olur da elinize bir el yazma eser geçerse, ve bu eserin kapağında ya da ilk sayfasında Kebikeç ismine rastlarsanız hiç şaşırmayın. O eserin elinize kadar ulaşması için muhâfızlık yapması niyetiyle kondurulmuş bir kitap muskasıdır o.

Ya Kebikeç! asırlarca müstensih(yazıcı)ler tarafından kullanılmış efsane bir koruyucudur. Kebikeç’in kullanılmasının birkaç amacı vardır. Kebikeç kitap kurtlarının efendisidir. Eserin üzerine Ya! kebikeç! yazıldığında kitap kurtlarının esere zarar vermeyeceğine inanılırmış. Bir başka inanışa göre ise Ya! Kebikeç! ibaresinin yazıldığı mürekkepten dolayı kitap kurtları esere yaklaşamazmış. Bazı kaynaklarda ise Ya! Kebikeç’in kitapları koruyan bir cin veya melek ismi olduğundan bahsedilmiştir. Hangisi olursa olsun Süleymaniye kütüphanesinde üzerine Ya Kebikeç yazılan kitapların kurtlardan daha az zarar gördükleri anlaşılmıştır.

“Kebîkec (کبیکج): a.i Haşarat ve zararlı böceklerin iş ve hareketlerini düzenleyen meleğin adıdır. kitap kurdu ve güveler de bu meleğe bağlı olup, izinsiz iş yapmazlarmış. Bu inanış sonucunda  eskiden kitaplara “Yâ Kebîkec” yazılır ve artık kitabın her türlü haşarata karşı sigortası yapılırmış. Nitekim el yazma eserlerin pek çoğunun cilt kapağında, zahriye yahut rast gele bir yerinde bu ise rastlanır. Genellikle tuğra biçiminde yazılan Kebîkec bir nevi haşarat ilacı yerine geçerdi.

Rivayete göre mollanın biri, kitabını kurtların yediğinden şikayetle hocasına gider. O da kitabın sonuna “yâ Kebîkec” yazmasını tavsiye eder. Molla denileni yapar. Ne çare ki kitabı hâlâ kurt yemektedir. Kurt çok geçemeden son sayfaya da dadanınca molla soluğu hocasının yanında alır. Yine şikayetle söze başlar. Hoca sorar:
-“Yâ Kebîkec” yazmadın mı?

-Yazdım Efendim yazdım… Ama önce Yâ Kebîkec’i yemişler, şimdi de kitabı yiyorlar.”

“Mülk-i Fâs içre oldu müevvectir
Âhir-i nüsha-i Kebîkec’tir”

(Münîf)