sağır kelimesinin etimolojisi

Sağır ‘işitmeyen (kimse)’. Yerel ağızlarda saηır olarak da geçer.

~ TatS sağır. - KKlp savur. Kara Kalpaklar saηırav biçimini de kullanırlar. - Kûr sağır. - Türkî sargū ‘sağır’. Göçüşme (métathèse) sonunda oluştuğu anlaşılıyor. Türkî alanında saηrağu biçimi de geçer.

Eski diyalektlerde geçen biçimleri Clauson (ED 840-841) saymıştır (sıηar ‘a side’). Eski Kıpçakçada sağır, saηır (ve saηrav) olarak kullanılır.

 

Eski ve yeni diyalektlerde ‘tek’ olarak kullanılan saηar ~ sıηar’dan çıktığı anlaşılıyor: Tel, Alt saηar ‘eins von einem Paare’. - Tel, Krg, TatK sıηar ‘eins von einem Paare, unpaarig’. - Kumd sār, saηgar ‘çiftin bir teki’. - Yak aηar 1. ‘iki yandan biri, bir şeyin iki bölümünden biri, bir şeyin yarısı’; 2. ‘çiftin bir teki’. Yakutçada saηar’ın başındaki s- düşmüştür.

 

Clauson Teleütçe, Kırgızca, Kazakça, Kara Kalpakça, Tatarca (Kazan), Nogayca gibi çağdaş diyalektlerde yaşayan biçimlerin ‘one of two sides’, ‘one of two (anything)’ anlamına geldiğini vurgulamıştır. Brockelmann (OGM 140 § w) sıηar yüz ‘eine Gesichtseite’ örneğini vermiştir.

Bu verilere göre, sağır (< saηır < saηar)’ın ‘tek kulaklı’, yani ‘sağır’ anlamına gelen saηır kulaklı (< saηar kulaklı < saηar kulaklığ) adından çıktığı anlaşılıyor. Bu ad doğal bir elips (ellipse) sonunda Türkçede sağır (< saηır) biçimini almıştır.

 

Çağdaş diyalektlerin bir bölümünde sağır (< saηır) yerine saηrav biçiminin geçtiği göze çarpar: Blk saηrau. - Bşk haηrau. Başkurtçada baştaki s-’nin h-’ye çevrilmesi kuraldır. - TatK saηrau. - Kzk saηrau. - Türkî saηrağu. - YUyg sağriğu. Bu biçimlerin saηır’dan geldiği açıktır.

Türk diyalektlerinde buna benzer adlar yaygın olarak kullanılır: Tel, Alt saηar kulak ‘ein Ohr’; saηar kφs ‘ein Auge’. - TatK sıηar küzli ‘ein Einäugiger’; sıηar kullı ‘ein Einnarmiger’. - Koy sıgar ‘blind’. Bu biçimin sıηar közli ‘tek gözlü’, yani ‘kör’ adından geldiği açıktır. - Yak aηar ataxtā ‘topal, aksak’; aηar xaraxtā ‘bir gözü kör’.

Çağdaş diyalektlerin bir bölümünde yabancı kökenli birtakım karşılıklar kullanılır: 1. Tkm ker ‘sağır’ < Far kar (Räsänen: V 254 b); 2. Krg dülöy. - Soy, Tel tüley < Mog dülei (Vladimirtsov: SrGr 287; Kałużyński: ME 44; Räsänen: V 504 b; Rassadin: Zaimstvovanija 19, 22, 24, 28; Sevortyan: ESTJa 1980, 324-325).

Orta Türkçede üz (veya öz) ‘sağır’ olarak geçer. Kırgızcada ez olarak saklanmıştır (Clauson: ED 279 a).

Kaça, Koybal ve Altay (Oyrot) diyalektlerinde üsker ‘sağır’ olarak kullanılır (Räsänen: V 523 a). Samoyedceye de üsker olarak geçmiştir (Joki: Lw SS 375-376).

 

 

Eren: TDAY 1954, 32; Deny: Principes 81; Bang: KOsm 2:23 (etimolojik yönden açık olmadığını bildirmekle yetinmiştir); Clauson: ED 814 b (sağır ‘deaf’ biçimiyle hanların yaptığı sürgün avına verilen sağır adı arasında bağ kurulamayacağını dile getirdiği gibi, ‘deaf’ olarak kullanılan sağır’ın kökeninin bilinmediğini de seslendirmiştir).

Räsänen (V 114 B) Tatarca çukrak ‘taub, Taubheit’ biçimini sağır, saηrau biçimleriyle karşılaştırmıştır. Ancak sağır’da (V 393 b) çukrak biçimini vermemiştir. Bk. Tenişev: Şiraliev Arm 167.