There were thousands loan-words in Chinese. Chinese linguist Liu Zhengyan, Gao
Mingkai, Mai Yongqian, Shi Youwei determined iOthousands loan-words in Chinese and
published them in "A Dictionary OfLoan Words and Hybrid Words in Chinese" in 1984. We
have determined a great many loan-words from Turkish and Turkic dialect by directly and
indirectly in this dictionary and elassified and listed them in this artiele.
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal ofTurkish World Studies,
Cilt: VI, Sayı 1, Sayfa: 81-99, JZMjR2006.
DOGRUDAN VE DOLAYLIOLARAK ÇİNCEYEGEÇEN TÜRKÇE KELİMELER ÜZERİNE
Studies on Turkish Words Passing Directly or Indirectly into The Chinese
Alimcan İNAYET*
Özet
Çincede diğer dillerden alınan binlerce alıntı. kelime bulunmaktadır. Çinli dilcilerden
Liu Zhengyan, Gao Mingkai, Mai Yongqian, Shi Youwei muhtelif dillerden Çince'ye giren
10.000 kelime (ayni kelimenin değişik şekilleriyle birlikte) tesbit etmiş ve bunları bir sözlük
halinde 1984'te Shanghai Sözlük Neşriyatı'nca basılan HANYU WAILAICI CIDIAN
"Çincedeki Alıntılar Sözlüğü" (A Dictionary of Loan Words and Hybrid Words in Chinese)
adlı kitapta vermiştir. Bu kelimeler arasında tarihin çeşitli dönemlerinde Türkçe ve Türkçenin
çeşitli lehçelerinden doğrudan ve dolaylı olarak Çineeye geçen yüzlerce Türkçe kökenli
kelime vardır. Bu kelimelerin bir kısmı belirli dönemlerde değişik nedenlerle Çince'ye
geçmiş, ama fazla kullanılmamıştır. Bir kısım kelimeler ise bugünkü Çincede de yoğun olarak
kullanılmaktadır. Biz bu yazıda söz konusu kitaptan tespit ettiğimiz Türkçe kökenli kelimeleri
tasnife tabi tutarak gerekli açıklamalarıyla birlikte bir liste halinde vermeye çalıştık.
Anahtar Kelimeler: Alıntı, Çince, Dolaylı, Türkçe.
Abstract
There were thousands loan-words in Chinese. Chinese linguist Liu Zhengyan, Gao
Mingkai, Mai Yongqian, Shi Youwei determined iOthousands loan-words in Chinese and
published them in "A Dictionary OfLoan Words and Hybrid Words in Chinese" in 1984. We
have determined a great many loan-words from Turkish and Turkic dialect by directly and
indirectly in this dictionary and elassified and listed them in this artiele.
Key Words: Loan, Chinese, indirectly, Turkish
Çince kelime hazinesi bakımından dünyanın zengin dillerinden biri sayılır. Çincenin bu zenginliği
onun kelime türetmedeki kendine has özelliğinin yanı sıra değişik dillerden hiç çekinmeden kelime
almasına da bağlıdır. Bugün Çince zengin kelime hazinesiyle başta Türkçe olmak üzere Japon, Kore,
Mançu, Moğol, Tibet gibi komşu ülke dillerine binlerce kelime veren dil konumuna geldiyse, bu, tarih
boyunca Türkçe, Moğolca, Mançuca, Japonca, Tibetçe, İngilizce, Fransızca, Rusça, Sanskritçe, Farsça,
Arapça, İbranice ve Malayca gibi çeşitli dillerden aldığı binlerce kelime sayesinde olmuştur. Ancak
Çincenin yabancı dillerden alıntı yapmadaki özelliği ve telaffuzunun diakronik (artzamanlı) ve sinkronik
(eşzamanlı) olarak değişken olma özelliğinden dolayı alıntıların pek çoğu tanınmaz hale gelmiştir. Buna
rağmen Liu Zhengyan, Gao Mingkai, Mai Yongqian, Shi Youwei gibi Çinli dilciler muhtelif dillerden
Çineeye giren 10.000 kelime (ayni kelimenin değişik şekilleriyle birlikte) tesbit etmiş ve bunları bir
sözlük halinde 1984'te Shanghai Sözlük Neşriyatı'nca basılan HANYV WAILAICI CIDIAN "Çincedeki
Alıntılar Sözlüğü" ( A Dictionary of Loan Words and Hybrid Words in Chinese) adlı kitapta vermiştir.
Biz bu yazıda sadece doğrudan ve dolaylı olarak Çineeye geçen Türkçe kelimeler üzerinde durduk. Söz
konusu sözlükte tarihin çeşitli dönemlerinde Türkçe ve Türkçenin çeşitli lehçelerinden doğrudan Çineeye
geçen kelimelerin yanı sıra diğer diller aracılığıyla geçen kelimeler de bulunmaktadır. Türkçe kaynaklı
gösterilen kelimelerin bir kısmını Arapça ve Farsça kökenli kelimeler teşkil etmektedir. Moğolca,
Tibetçe, Kıtanca, Rusça, İngilizce kaynaklı gösterilen kelimelerin bir kısmını da Türkçe kelimeler teşkil
etmektedir. Biz sözlükte dağınık halde bulunan Türkçe kelimeleri büyük bir özenle tespit etmeye çalıştık.
Tespit edilen kelimeleri tasnife tabi tuttuktan sonra, gerekli açıklamalarıyla birlikte liste halinde verdik.
Kelimelerin sözlükteki orijinal şekillerini mümkün olduğunca aynen vermeye çalıştık. Ancak bazı özel
işaretleri bilgisayar ortamında yazmak kolayolmadığından,bu tür işaretlerin, Türk çeviri yazısındaki en
yakın karşılıkları kullandık. Mesela, sözlükteki "tOY "kelimesini "toğ" şeklinde verdik. Sözlükte Türkçe
• Doç. Dr., Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırma/arı Enstitüsü.
81
Alimcan İnayet
kelimelerin anlamları ayrıntılı açıklanmıştır. Ancak bu kelimelerin anlamları Türkiye' de herkesçe
bilindiği için ayrıntılı açıklamaya gerek duymadık, sadece gerekli açıklamaları yaptık. Sözlükte bazı
kelimelerin Çincedeki birden fazla yazılış şekilleri verilmiştir. Biz sadece madde başlığı olarak verilerı
şekillerini tercih ettik.
A. Doğrudan Çineeye Geçen Türkçe Kelimeler
ı. Huncadan Çineeye Geçen Kelimeler
HWC.'de 28 kelime Hunca kaynaklı gösterilmiştir. Bunlardan 14'ünün orijinal şekli ~ı\stcrilıni~.
14'ünün ise gösterilmemiştir. Orijinalı gösterilmeyen kelimelerin Eski Çincenin telaffuz kurallarına ~\\rc
yeniden yapılandırılması (reconstruction) gerekmektedir. Hunca kaynaklı gösterilen itir chan~ıi "l lun
hükümdarı" (XHC.,s. 117), $00 luôtuo "deve" (XHC., s. 752), ff-" xianbei "Siyanpi" i \11<.' .....
1246), ~~ xingxing "şempanze" (XHC., s. 1288) gibi 4 kelime bugünkü Çincede çok kullanılmaktadır.
Hunca kaynaklı gösterilen kelimeler şunlardır:
ı. • rchanyu "Hun hükümdarlarının unvanı"< Hun. sanok / tsanak, HWC., s. 63
2. ~~ chengli "tanrı"< Hun. tangri [Türkçesiyle aynıdır], HWC., s. 65
3. 1J~1JIl~.r chengligütü chanyü "Hun hükümdarlarının tam unvanı" < Hun. tangri IOl,'
sanok (tangri "gök ", toğ "oğul ", sanok "muazzam" anlamındadır], HWC., s. 65
4.1I~~1JIl chenglidugü "Gök oğlu"< Hun. tangri toğ , HWC., s. 65
5.:lE~ dôuluô "mezar" < Hun. tou - lo / tu - lo, HWC., s. 84
6. 1JIL~ gütü "Hun hükümdarlarının unvanı"< Hun. toğ [Aslı anlamı" oğul "dur < Tü. lo,it "
doğurmak "], HWC., s. 122
7. :tt-ii güli "Hunlarda askeri ve memuri işleri idare eden, yabğu derecesinin altında bir rütbe
adıdır."< Hun. tura, HWC., s. 124
8.1f:ftIH~ güdühôu "Hunlarda yabancı soylu aristokratların üstlendiği rütbe adı olup, Chanyu ve
sağ-sol vezirin yardımcısıdır" < Hun. gudu, HWC., s. 124
9. ~m guöluö "kemer" < Hun. qwağlag / qwağrag, HWC., s. 127
10. ~Ji!& jingliı " Hun kılıcı" < Hun. king -luk [Aslı anlamı "satır" dır < Tü. qyng hr liq. Tü. qiliç;
ki/kiji" kılıç "tan geldiği de söyleniyor], H.WC., s. 163
11. $00 luôtuo "deve" < Hun. dada, HWC., s. 2i 9
12. ~i! luôdl "bir çeşit ayakkabı" < Hun. HWC., s. 219
13. imM öutuô "1. sınır gözetim evi; 2. her iki tarafın egemenliğinde olmayan sınır arazi"
<Hun.HWC., s. 263
14. *~:iİ qtltan "gök, tanrı" < Hun. HWC., s. 283
15. ..Ilm qiequ "Hunlarda rütbe adı" < Hun. HWC., s. 287
16. B~ rizhu "Hun kağanlık sarayındaki görev unvanı" < Hun. ( HWC., s 292 )
17. p~ shizhu "Hunlarda rütbe adı"< Hun. HWC., s. 315.
18. fıfi it shfb] "Hunlarda kullanılan, üzerinde serbi denilen hayvanın sembolü işlenmiş bir çeşit
kemer" < Hun. serbi,HWC., s. 315
19. M"IJ: tüqfwang "Hunlarda chanyudan sonra en yüksek rütbedir" < Hun. HWC., s. 346
82
Doğrudan ve Dolaylı Olarak Çineeye Geçen Türkçe Kelimeler Üzerine
20. i1ılMfl wenyudi "Hun kağanlık sarayındaki görev ünvanı" < Hun. HWC., s. 358
21. 1fwr wüst "kağanlık sarayı" < Hun. HWC., s. 363
22. ff. xUinbei "1. aslında eskiden Siyanpilerin kutsal bildikleri, dolayısıyla onu kabile adı
olarak kullandıkları bir çeşit hayvandır; 2. bu tür hayvanın sureti işlenmiş kemer" < Hun. serbi HWC., s.
371
23. ~~ xingxing "şempanze" < Hun. HWC., ss. 374-375
24. ~5( yanzhi "1. çiçek adıdır, 2. tütün çiçeğinden yapılmış, bayanların kullandıkları makyaj
malzemesidir" < Hun. HWC., s. 381
25. yanzht "Hunların evlenmiş kızlara verdikleri isimdir; 2. Han sülalesi döneminde Hunların
kağanın hatununa verdikleri isimdir" < Hun. HWC., s. 381
26. yiıjian "Hunlarda rü~be adı" < Hun. HWC., s. 397 ,
27. ff~ zhanjiang "Hun kağanlık sarayındaki görevadı" < Hun. HWC., s. 403
i,'
28. 1Ji zi "köle" < Hun. ze, HWC., s. 409
2. Türkçeden Çineeye Geçen Kelimeler
HWC.'de 52 kelime Türkçe kaynaklı gösterilmiştir. Bunların ~;fIJ'ii wülishe hariç tümünün
Türkçedeki orijinal şekli de gösterilmiştir. Bunlardan para anlamındaki "tenge" kelimesiyle bir tür çiçek
adı olan "çambağ" kelimesinin Sanskritçe kökenli olduğu ifade edilmiştir. ]flllt! hüpô ve fi'3r: sabao
kelimelerinin kökeni ise belirlenememiştir. Türkçeden Çineeye geçmiş kelimelerden bi ii "çalğı
aleti"(XHC., 60), ~~ könghôu "kopuz"( XHC., s. 648), 1i:J:* zhenzhü "inci"(XHC., s. 1467) bugünkü
Çincede de kullanılmaktadır. Türkçe kaynaklı gösterilen kelimeler şunlardır:
ı. ırırriBl a bö "rütbe adı" < Tü. apa, HWC., s. i
2. .1t~~ aiwüchi "danışma bürosu"< Tü. ayruçi, HWC., s. 16
3. ~~.~ aideng ningli "ay tanrısı"< Tü. ai-tdngr/, HWC., s. 16
4. E)~l! ba'ersi "pars" < Tü. bars, HWC., s. 26
5. !Ji~ bm "Eski dönemdeki borulu çalğı aleti. Han sülalesi döneminde batı ülkelerinden
girmiştir, Tang, Song sülalesi ziyafet müziklerinin önemli çalğısıdır"< Tü. bari / beri, HWC., s. 44-45
6. t'Hp bôbü "pamuktan yapılmış kumaş" < Tü. böz, HWC.,s. 53
7. fası bôke "beylik. Qing sülalesi döneminde Xinjiang (Doğu Türkistan) Uygur bölgesinde
"beylik" tesis edilmiş olup, her derecedeki beylik babadan oğula miras kalma özelliğine sahiptir" < Tü.
bilg, HWC., s. 53
8. ~)~,~1I büerhüti "kartal" < Tü. bürküt, HWC., s. 56
9. ~ chuô "rütbe adı" < Tü. çar, HWC., s. 67
10. ~T dagan "Türklerde rütbe adıdır"< Tü. tarqan, HWC., s. 69
11. ~~J dengli "gök, ilah" < Tü. tangri. HWC., s. 77
12 iflf$ fUni "içki" < Tü. bdgni, HWC., s. 108
13.lfl!IHm gesigey6u "kurt yağı" < Tü. qasqir yağ, HWC., s. 116
83
Alimcan İnayet
14.1t~ güna "deniz ayısı" < Tü. kuna, HWC., ss.124- i 25
15.-&tm*: hejulu "yiğitliği dolayısıyla itibar kazanmış kimse" < Tü. alp külüg, HWC., s. 136
16. ~Jua hüpô "bir çeşit süs taşı" < Tü. xubix. Suriyelilerin dilindeki harpax< Yunancadan
geldiği, bir de Orta çağ Farsçası (Pehlevice)ndaki kahrupai'dan geldiği söyleniyor. HWC., s. 141
17. j(~.m huöbüsı "kopuz"< Tü. qobuz / qiipıiz, HWC., s. 145
18. 1!1!11- jijicao "bir çeşit bitki, hem yem olarak kullanılır, hem de sepet örülebilir "< Tü. çi,
HWC., s. 147
19. JiI~ kedün "Eski dönemde Türklerde ve Moğollarda kağanların hanımlarına verilen hürmet
adıdır" < Tü. qatun, HWC., s. 184
20. JiIff kehan "Eski dönemde Türklerin en yüksek hükümdarlarınaverdikleri hürmet adı"< Tü.
qağan, HWC., s. 184
21. ~~ könghôu "Eski dönemdeki telli çalğı aleti, küçükleri en az 5 telli, büyükleri en çok 25
telli olurlar" < Tü. qobuz, qupuz, HWC., s. 190
22. BiJJı;1!i quelÜchuo "şerefli" < Tü. külug-çor, HWC.. s. 290
23. tr~ ruôdt "iyi, üstün yetenekli, saygı değer kimse" < Tü. yaqçi, zaqçi, HWC., s. 293
24. fi~ sab30 "Kuzey Qi, Sui, Tang sülaleleri döneminde zerdüşt din işlerine bakan memur" <
Tü. sarbov, HWC., s. 295
25. tp~~ shabölüe "rütbe adı" < Tü. isbara, HWC.. s. 305
26. fit she "Türk ve Uygurlarda askeri rütbe adı" < Tü. sad, HWC., s. 310
27. ~*,J~ silifa "rütbe adı" < Tü. iltabir. HWC., s. 326
28. ~ sö "su" < Tü. su, HWC., s. 326
29. ~LI suômô "sevimli" < Tü. sabig, sabag, HWC., s. 330
30. nf11J tale "söğüt ağacı" < Tü. tal, HWC., s. 335
31. ~Ib teqin "Türk ve Uygur kağanlarının oğul ve kardeşlerinin üstlendikleri görev" < Tü.
tagin, tegin, HWC., s. 341
32. JJ!t~ tengge "Eski dönemde Türk ve Uygur bölgelerinde kullanılan madeni para" < Tü.
tanga, tanga < Skr. tanka, Uyg. tenge, HWC., s. 342
33. toüshi "tunç" < Tü. tuç, HWC., s. 345
34. ~Ji" tülüma "pamuktan yapılmış bir çeşit kumaş" < Tü. turma, HWC., s. 346
35.1Iİıt!;~ tiitunfa "Türklerde memuri görevadı" < Tü. tutunbat, HWC., s. 347
36. IIİıt!;fit tütünshe "Sui sülalesi dönemindeki Türklerde rütbe adı" < Tü. tutunsad. HWC., s.
347
37. JlJ!iti)~ tuösigü'er" av kuşatanlar"< Tü. tosqawul, HWC., s. 350
38. ~tp51 wüshake "küçük"< Tü. usaq, HWC., s. 362
39. ~~ wuluô "yük hayvanı" < Tü. ulağ, HWC., s. 363
84
Doğrudan ve Dolaylı Olarak Çineeye Geçen Türkçe Kelimeler Üzerine
40. ~*Jti wulishe "Sui sülalesi dönemindeki Türklerde rütbe adı" < Tü. HWC., s. 363
41. xieyujiasi "devletin bilgesi ya da danışmanı; insanların yol göstericisi" < Tü. i! ügasi [i!
"devlet; halk; yurt", ügdsi "akıllı, zekalı"], HWC., s. 373
42.:ımif yanqi "köle" < Tü. ençi, HWC., s. 381
43. İk yan "şarkı" < Tü. yir, HWC., s. 382
44. yeluohe "çevik, yiğit" < Tü. e/aha, HWC., s. 385
45. ııt$ ye'er "bölge, yer" < Tü. yer, HWC., s. 385
46. ııt~ yehu "Türklerde rütbe adı" < Tü. yabğu, HWC., s. 385
47. ZJT yijin " Türk kabile önderlerinin unvanı" < Tü. irkin, HWC., s. 388
48. ?J)\~~ yidühü "beş sülale on devlet dönemindeki Koço Uygurlarının önderi" < Tü. idiqut <
idiq qut "kutsal hükümdar", HWC., s. 389
49. 3ifei yuzl "kısım, taraf' < Tü. yüz, HWC., s. 397
50.1L~_ zhaduzun "hazırlık" < Tü.yaptursun, HWC., s. 401
51. ııtlJ zhanfu "bir çeşit çiçek" < Tü. çambag [ < Skr. campaka ], HWC., s. 403
52. lt~ zhenzhü "inci" < Tü. inçü, HWC., s. 404
3. Siyanpiceden Çineeye Geçen Kelimeler
HWC.'de Siyanpiçe kaynaklı gösterilen kelimeler arasında 48 kelime Türkçe kökenlidir. Bunlar
şunlardır:
ı. ırııI$tt amôdün "anne". "modun, modun" şeklinde de yazılır. <Siy. apayatun HWC., s. 9
2. ırııIlt a zhen "kral sarayındaki mutfak" <Siy., HWC., s. 14
3. ırırr.:ragan "kardeş, büyük, değerli" <Siy., HWC., s. 4
4. fJtJtl balie "köprü"
5. ~ ha "toprak" <Siy., HWC., s. 32
6. It.lt bidezhen "katip, yazıcı" <Siy. <Tü.- Mo. bitigCi(n): bitlikCin, pitlikCin, HWC., s. 41
7. ııt'!& chinü "kurt" < Siy., HWC., s. 65
8. ~ chü "kabul etmeyi ifade eden ünlemdir"
9. $ slt duöbalzhen "piyade asker"
10. ~1t lt fuzhuzhen "menzil emini" <Siy., HWC., s. ı 06
11. IIftlt fuzhen "aristokratlarınmutfağı" <Siy., HWC., s. 109
12. ~.:r hegan "dayanak" <Siy., HWC., s. 136
13. ~~Jlt helazhen "süvari, atlı asker" <Siy.a/laCin, s. 137
14. ~lf heruô "sadık, bağlı" <Siy., HWC., s. 137
15. f~JBT houniyu "talihlinin oğlu" <Siy., HWC., s. 139
85
Alimcan İnayet
16. mhim "toprak" <Siy., HWC., s. 139
17. ı:ırtlJ{. kebôzhen "kapıcı" <Siy. <Tü.-Mo. qabi'ğCi{n) <Tü. qapuçı "kapıcı" (G. Doerfer, s.
536), HWC., s. 183
18. ı:ır~ kesün "kraliçe"
19. ~~ môhe "baba"
20. ~ft môti "müfettiş derecesinde bir memuriyet ünvanıdır" <Siy., HWC., s. 247
21. *1tI~ mügülü "kel" <Siy., HWC., s. 249
22. :f~*J{. püdazhen "hükümdarlarıngiysilerine bakan kimse" < Siy. <Tü. bôgtag "Eski Türk
aristokrat kadınlarının bir çeşit yüksek başlık", HWC., s. 280
23. -L-fl( qifU "küçük oğul" <Siy., HWC., s. 284
24. -Li!fJ{. qihaizhen "cellat" <Siy., HWC., s 284
25. -L.JjJ{. qiwanzhen "tercüme memuru"
284
26. fıB.:f qüji "alçak"
27. ~~ sangqian "korunan yer" <Siy. sagan, HWC., s. 301
28. 1!~ shilôu "yüksek"
29. ~~ sifen "ot" <Siy. HWC., s. 326
30. ~1b:tı!!fıiJ siqindihe "bakan derecesinde bir görev unvanı" <Siy., HWC., s. 326
31. ~1İJ{. suödüzhen "koruyucu, koruma" <Siy. saqdaqôitı saqducitı, HWC., s. 331
32. HI ta "Eski Siyanpilerin gök tanrıya tapmadan önce düzenledikleri bir çeşit tören"
<Tü. tag, HWC., s. 333
33. t!k~ tiefU "babası Hun, annesi Siyanpi olan insan" <Siy., HWC., s. 344
34. 31E~ tüfa "yorgan"
35. ıtl:~ tiixi "eski, kadimi" <Siy., HWC., s. 347
36. 1lJi tulyin "araştırmayı derinleştirmek"<Siy., HWC., s. 348
37. fE; tuö "toprak" <Siy., HWC., s. 348
38. fE;~ tuöduô "ne ilah, ne de insan olan mahlukat" <Siy., HWC., s. 348
39. ~~J{. wü aizhen "birliğe girecek olan yabancı soyadlıları idare eden memur" <Siy.
uagaicin, HWC., s. 360
40. liiJI wüyin "ev"
41. ~J!ı xianzhen "menzilhane süvarisi"
jam "yol", HWC., s. 371
42. $.. yangzhen "memuriyet unvanı" <Siy., HWC., s. 383
43. .!f44f yidôujuan "aydınlık"
86
Doğrudan ve Dolaylı Olarak Çineeye Geçen Türkçe Kelimeler Üzerine
44. ~:ii yöulian "bulut"
99
45. ffB~ yüruô "asalet unvanı" <Siy., HWC., s. 397
46. tlTm. zhehuizhen "yargıç" <Siy.}ilruaiCin <Tü.-Mo.}ulura(lugjCi "memur"; Mo.jarguCi,
HWC., s. 404
47. llib zhiqin "imparatorun yakınları" <Siy. tagin <Tü. tagin "imparator ailesinin evlatlarının
üstlendikleri görev unvanı", HWC., s. 406
48. LL. zhizhen "kendi milletinin iç işlerini idare eden yönetici"
4. Tuyguncadan Çineeye geçen kelimeler
HWC'de Tuyguncadan geçen bir kelime kaydedilmiştir.
1. JtfıiJ möhe " "baba" <Tuy. (a)bağa <Tü. bağa "küçük", HWC., s. 246
5. Uygurcadan Çineeye Geçen Kelimeler
HWC:"de 83 kelime Uygurca kaynaklı gösterilmiştir. Bunların 6'sinin Türkçe, 14'ünün Arapça,
14'ünün ise Farsça, 2'sinin Rusça,. l 'nin Moğolca,I 'nin de Çince kökenli olduğu açıklanmıştır. Uygurca
kaynaklı gösterilen bazı kelimeler köken itibariyle Uygurca değildir. Örneğin: aptowa (Far.), barat (Ar.),
dawaz (Far.), doğa (Moğ.), gugut (Far.), majan (Ar.), nezir (Ar.), sama (Ar.), sapayi (Ar.), satar, senem
(Ar.), tembur (Ar.), wehpe (Ar.). Bu kelimeler Uygurcaya yerleşerek Çineeye geçmiş kelimelerdir. 83
kelime içerisinde Türkçe kökenli olarak gösterilen 6 kelime de dahil toplam 33 Uygurca kelime
bulunmaktadır. Kitapta Uygurcadaki kız ve bayanlara saygı ifadesi olarak kullanılan hinim kelimesi
Farsça kökenli gösterilmiştir. Ancak buradaki hinim kelimesi han-I-m - hanım kelimesinden başka bir şey
değildir. Dolayısıyla Türkçe kökenlidir. İki terkipli bazı kelimelerin biri yabancı kökenli, diğeri Türkçe
kökenlidir. Örneğin: 1fıiJ~*faJl aqimiıb6ke " hakimbeg "<Ar. hakim- tü. beg; ~E.$~ anba'erqi
"ambarçi"
Uygurcadan Çineeye geçen kelimelerden ;t;()~* kin'erjing "yeraltı su kanalı" OCHe., s. 632), ;t;(±!1
kantüman " kazma" (XHe., s. 632 ), nang "ekmek" (XHC., s. 818), qiapan "ceket" (XHC., s. 906)
Çincede de kullanılmaktadır. Uygurca kaynaklı gösterilen kelimeler şunlardır:
ı. 1fıiJ/F~lrpı:~ abiıdüwahu" ibrik" < Uyg. aptowa, HWe., s. 1
2. 1fıiJ~ aji "Demokratik reform hareketinden önce Uygur yüksek tabaka zatlarının isimlerinin
sonuna ilave edilen hürmet adıdır lt. < Uyg. hali < Ar. hajji / hajj " kutsal yere bakıp tapınan" < hajja "
yola çıkmak, kutsal yeri ziyaret etmek", HWe., s. 5
3.1fıiJ::k ada" yaşça ve itibarca büyük kimse" < Uyg>- Kaz. ata < Tü. ata" baba, ata lt, HWC., s.2.
4. lfıiJ$t1 a'erqie "Uygur feodal çiftliğindeki erkek uşak; ailedeki erkek köle" < Uyg. elqi
(HWe., s. 4 ).
5. IfıiJJl.~$ akesaki'er " Uygur feodal çiftliğinin baş yöneticisi veya amiridir < Uyg.
aksakal, Hwe., s. 6
6. IfıiJjJ ana" anne" < Uyg. ana < Tü. ana, HWe., s. 9
7. 1fıiJ~*faJl aqimiıb6ke " Qing Sülalesi dönemindeki Şincang Uygur bölgesinde şehir ve köy
işlerini idare eden en yüksek yöneticidir" < Uyg. hakim beg [ hakim < Ar. hakim" hükümdar". beg < Tü.
l. HWe., s. II
8. Jtfl51 aijieke" keman" < Uyg. ğijek, HWe., s. 15
87
Alimcan İnayet
9. ~E.$Jt anba'erqi " Uygur feodal çiftliğinde ambarı idare eden insan" < Uyg. ambarqi [<
Ar. anbar " depo" + Uyg. qi ( isim yapan ek ) ], HWC., 18
10. ~ft!n'lJt a takeqi " ortakçı" < Uyg. otakqi, HWC., s. 24
11. E.:i2i*ım badamümao "Üzerine badem çekirdeği şeklinde nakış işlenen Uygur şapkasıdır" <
Uyg. badam doppa [ badam < Far. bôdôm ], HWC., s. 26
12. E.t.ii*fli balatejie "Uygur, Tacik gibi milletlerin bayramı, yani yağlı kabak bayramıdır.
Genellikle ramazan bayramından 45 gün önce yapılır. Her ev yağlı kabakları bir direğe bağlayıp ateşe
verdikten sonra yere dökülenleri halk ayaklarıyla çiğner, böylece bela ve kazalardan kurtulduğuna inanır".
< Uyg. barat, HWC., s. 28
13. E.1& bayt " servet sahibi" < Uyg. bay [< Tü. bay], HWC., s. 31
14. E.fI... bazha"pazar"< Uyg. bazar [< Far. bôzôr " bir çarşı"], HWC., s. 31
15. n~$~J9i baika'er dlxiang "toprak ağaları için çalışan çiftçi köle" < Uyg. bikardihan
ıbikar "boş, işsiz ", dihan " çiftçi") [ < Far. ], HWC., s. 34
16. fs:s'l bOke" yönetici, ağa" < Uyg. beg [ < Tü. ], HWC., s. 53
17.ltt.ii:s'l chalake" ağırlık ölçü birimi, yaklaşık 5 kiloya eşittir" < Uyg. qarek [< Far. " dörtte
bir" ], HWC., s. 62
18. lfa(±~J chunji(tuwu) "Uygurların üzüm kuruttukları toprak ev, kerpiçle yapılır,
havalandırılması için dört duvarı delikli yapılır". < Uyg. qünqe, HWC., s. 67
19. itim (1&) dafü (gü) "tef" < Uyg. dap [ < Far. tabiran " tef" ], HWC., s. 69
20. :i2iM:~ dawizi" yüksek ip üzerinde yürüme, Uygurların geleneksel sporu. İpin bir ucu
yaklaşık 30 metre yükseklikteki direğe bağlanır, diğer ucu yere çakılan bir kazığa yatayolarak bağlanır,
gösterici eline aldığı uzun düz bir dayakla müzik eşliğinde ip üzerinde gösteri yapar" < Uyg. dawaz,
HWC., s. 70
21. JJM "f) daolang(wu) "Uygur halk dansı, genellikle festival ya da düğünlerde gösterilir" <
Uyg. dolan usuli [dolan" Güney Xinjiang (Doğu Türkistanj'daki bir nehir isminden gelmedir], HWC., s.
75
22. mırırr dao'a "Eskide Uygur feodal üst tabaka zatlarının yanlarında bulundurdukları uşaklar" <
Uyg. doğa, HWC., s. 75
23. :li!!ffl::s'l didaike "çiftlikteki kadın uşak, cariye" < Uyg. didek, HWC., s. 79
24. ~ırırr düwi "dua" < Uyg. doa [ Ar. du/al, HWC., s. 84
25. ~ftB$ duta'er "iki telli saz" < Uyg. dutar [ < dut" iki" + tar "tel" < Far.], HWC., s. 85
26. :!fI.7?1Wf"'$ göngniisizhöngyang "ince yünlü koyun" < Uyg. küneskoyi [ künes Kuzey
Xinjiang (Doğu Türkistan)daki Künes ilçesi (Yani xin yuan xian )nin adından alınmadır], HWC., s. 122
27. ititilt gügüti "kükürt, kibrit" < Uyg. gugut, HWC., s. 123
28. P€tTfsrl hazi bôke "Eski dönemdeki Uygur idareci, hakimbeğden bir kademe altındadır" <
Uyg. kazbeg, HWC., s. 131
29. #ü:1I!* hiilimu "bayan, hanım"< Uyg. hinim [Far.], HWC., s. 133
88
Doğrudan ve Dolaylı Olarak Çineeye Geçen Türkçe Kelimeler Üzerine
30. rf han "1.1949'tan önce bazı yüksek tabaka Uygur erkeklerinin adlarının sonuna ilave edilen
san; 2. Uygurların bayanları ifade etmede kullandıkları san, ismin sonunda kullanılır ''. < Uyg. han [ <
Tü.], HWC., s. 134
31. ~~ hezhuö "1. İslam sahabelerine, Muhammed'in soyundan gelenlere ve İslam
ulemalarına, yani kutsal kişilere verilen hürmet sanı ; 2. Xinjiang (Doğu Türkistan) ve Orta Asya
bölgesindeki feodal yüksek tabaka İslami zatlarının kendilerine verdikleri san, yani aristokrat" < Uyg.
hoja [< Far. huôjahı, HWC., s. 136
32. m1t~~~~ heizimaitika'er "hizmetçi" < Uyg. kizmetkar [ < Ar. hidmat veya Far. hizmat
+Far. kar ( yapım eki )], HWC., s. 138
33. WJı1t jinazi "tabut " < Uyg.jinaza [ < Ar. janaz ], HWC., s. 150
34. ~Ni kalong " Eski Uygurların çalğı aleti, şekli kanuna benzer" < Uyg. kalun, HWC., s. 170-
171
35. :iX)~* kan'erjing "Uygur ve başka millet halklarının dağdaki kar sularıyla tarlayı sulamada
kullandıkları su tesisidir, kuyular ard ardına sıralanacak şekilde kazılıp sonra dipten bir birleriyle
bağlanarak yeraltı su kanalı haline getirilir" < Uyg. kariz, HWC., s. 175
36. :IX±Ikantüman " kazma, çapa" < Uyg. ketmen, HWC., s. 175
37.1l1&1l~ keyikeka "yumurta sarısı ile undan yapılmış ince çörek" < Uyg. kiyikqe, HWC., s.
189
38. ıi$ kü'er " köle" < Uyg. kul, HWC., s. 191
39. $$l1-Eıı kiı'erbanjie " kurban bayramı" < Uyg. kurban heyt [ < Ar. 'id al-Qurbôn ], HWC.,
s.191-192
40. ~rr majiang "Uygur ve diğer azınlık milletlerin kullandıkları süs eşyası, incileri ipe
geçirmek suretiyle yapılan bir çeşit kolye" < Uyg. majan, HWC., s. 228
41. ~f! malseng " müezin" < Uyg. mezin [ < Ar. muazz(i)n ], HWC., s. 229
42. ~~:M\li maixirefii "Uygur ve diğer milletlerin küçük çaptaki geleneksel eğlence partısı,
genellikle kış sezonunda evlerde düzenlenir, katılımcılar genellikle erkeklerdi" < Uyg. mexrep [ < Ar.
maşrab "bar, yiyip içilen yer lt], HWC., s. 229
43. ~it:Jm môheyan "sigara" < Uyg. mohorka [ < Rus. maxopka ], HWC., s. 246
44. *~!dJ miıkamii "Melodi anlamına gelir, Uygurların münevver klasik halk müziği, 12
bölümlüdür, ' 12 makam' diye adlandırılmıştır"< Uyg. mukam [muhtemelen < Far. muq "şarkı" + Tü.
an " şarkı" ], HWC., s. 249
45. ~1t$fL nazi'erkong" Uygur dansı" < Uyg. nazirqum, HWC., s. 253
46. JJ1t~ naizi'er "Uygurların ölenlerin ruhu için düzenledikleri bir tür faaliyet, yakın kişiler
davet edilip çeşitli milli yemekler yenir" < Uyg. nezir, HWC., s. 254
47. nang "ekmek" < Uyg. nan [< Far. nan], HWC., s. 255
48. :!OCii"ift nngiila " davul " < Uyg. nağra [< Far. ], HWC., s. 261
49. LİLİ pipi " Uygurların nefesli çalğı aleti" < Uyg. pipi, HWC., s. 273
50. lİ1'/.tiJ!!1l pirandike "Bir çeşit şekerli bisküvi; bisküvi; pasta". < Uyg. pranik, perendik [ <
Rus. pranik], HWC., s. 273
89
Alimcan İnayet
51.1İ3.Fa piyazi " soğan" < Uyg. piyaz; Kaz. peyaz, HWC., s. 273
52.1f)llVlii putöngdixiang " toprak ağalarına yıllık çalışan çiftçi" < Uyg. putun dihan [ dihan
< Far. ], HWC., s. 282
53. fJt§!~ııı qimanduöpa "Uygurlarda bir çeşit renkli çiçek işlenmiş şapka'' < Uyg.
qimendoppa, HWC., s. 283
54. qUipan "Uygur, Tacik gibi milletlerde erkeklerin giydikleri bir çeşit yakasız uzun ceket" <
Uyg. qapan, HWC., s. 285
55. ~1h1i rewifu "Uygurların telli çalğı aletidir. Güney Xinjiang(Doğu Türkistan)'dakisi yedi
telli, Kuzey Xinjiang(Doğu Türkistan)'dakisi sadece beş telli olur" < Uyg. rawap [ < Far. rabôb ], HWC.,
s.291
56. ~E.1« rôubayt "Uygur klasik şiirindeki bir türdür. Çinlilerin dörtlüklerine benzer" < Uyg.
rubay [< Far. ], HWC., s. 292
57. ~ali rôuzijie "ramazan bayramı" < Uyg. Rozi heyt [ < Far. Roza < roza " perhiz " ],
HWC., s. 292
58. PE.W' sabayi "Uygur çalğı aleti" < Uyg. sapay, HWC., s. 295
59. .w(ı{j~ saidike "Eskiden her bayramda çiftçi kölelerin camiye verdikleri buğday" < Uyg.
sedike [ < Ar. sadaqa " dilenciye verilen para" ], HWC., s. 298
60. .wJj~ salnamü "Xinjiang (Doğu Türkistan)'ın çeşitli yerlerine yayılan Uygur vs. milletlerin
bir tür şarkılı dansı, bir kaç şarkının dansa uyarlanmasıyla meydana gelir" < Uyg. senem, HWC., s. 299
61. tpWl* shalüngmü "selam" < Uyg. salam [< Ar. salôm ' sağlam, barış " İbranicedeki shôlôm
(" barış") ile aynı kökten ], HWC., s. 306
62. tpt$ shalÜ "öğreti" <Eski Uygurca. sazin, HWC., s. 306
63. tp§! shaman "Uygurların bir çeşit dansı" < Uyg. sama, HWC., s. 307
64. tpi1k~ shata'er "Uygurların telli çalğı aleti. 13 telli olur" < Uyg. satar, HWC., s. 307
65. ~~ suösuö "Xinjiang (Doğu Türkistan) kumluklarındaki bir çeşit bitki, odun yapılır" < Uyg.
söksök, HWC., s. 331
66.:f:tf ~ tabiı "tabut" < Uyg. tawut [< Ar. tawüt], HWC., s. 333
67. :f:tf~;lt talanqi "Aslı anlamı ekicidir. Azadlıktan önceki Mançu döneminde İli'ye göç eden
Uygur çiftçilerine verilen ad" < Uyg. taranqi [< Moğ. tariyaçin " çiftçi, tekil"; tariyaçid "çiftçiler,
çoğul"], HWC., s. 334
68. ~ tan "Eskide Xinjiang(Doğu Türkistan)'ın kuzey bölgesinde pırınç tarlasını ölçmede
kullanılan birim, aşağı yukarı 20 dönümdür" < Uyg. den [< Çin. dan, shi, HWC., s. 337
69. 3!J:ffl~ tanbiı'er "Uygur çalğı aleti, tanbur" < Uyg. tembur, HWC., s. 337
70. fll~ tongweng "yakasız uzun deri giysi" < Uyg. ton; Kaz. ton, HWC., s. 345
71. 1(;111 tuôle "aristokrat, bey" < Uyg. tôre; Kaz. tôre, HWC., s. 349
72. 1h1ijtk wafUdi "dini arsa" < Uyg. wehpe, HWC., s. 352
73. ~.ıı:wr wümast "mısır unundan yapılan yemek" < Uyg. umaq, HWC., s. 362
90
Doğrudan ve Dolaylı Olarak Çinceye Geçen Türkçe Kelimeler Üzerine
74.1fJ:!Ht wümashi "mısır eriştesi" < Uyg. umax [muhtemelen < un + ax "yemek"ten], HWC.,
s.363
75. 1f~$ wüshôu'er "İslamdaki dini vergilerden biri, yani dini hububat" < Uyg. uxur, huxur
[Ar. iuxur "onda bir vergi"], HWC., s. 363
76. ~1\J8t.ft~ xianpalüzi "pamuk ipi ya da kaba yün ipten dokulan kaba kilim" < Uyg. palaz,
HWC., s. 371
77. ftft yadün "kurak bölgelerde rüzgar nedeniyle oluşan bir çeşit yer şekli". Asıl anlamı
"tehlikeli kaya" < Uyg. yar, HWC., s. 379
78. ft~W yakhi "iyi, güzel" < Uyg. yahxi, HWC., s. 379.
79. .sıEWfdJ.~ yaxlmüsest "nasılsınız, iyi misiniz" < Uyg. yahximusiz, HWC., s. 381
80. .sıEIJi yaxiaxiın "yaşasın" < Uyg.yaxisun, HWC., s. 381
81. ~m yeqie "Xinjiang(Ooğu Türkistan)daki müslümanların aile fertleri öldükten yedi gün ve
bir yıl sonra yapıları tören, hoca çağırılıp Kur'an okutulur ve yakınlarına hediye verilir" < Uyg. yette
[Aslında" yedi gün" demektir], HWC., s. 384
82. flt1*l* yimamiı "Xinjiang(Ooğu Türkistan)da İslam dini görevlisi, namaz kıldıran kişi" <
Uyg. imam [Ar. imam "yönetici, yol gösterici"], HWC., s. 386
83. ~ııı~:lt yilekeqi "yıllık çalışan" < Uyg. yillikqi, HWC., s. 387
84. jL-F*f& zhakateshui "İslam dinindeki vergilerin biri" < Uyg. zakat [Ar. zakiit "vergi
vermek, fakirlere pul para vermek"], HWC., s. 401
5. Kazakça'dan Çince'ye Geçen Kelimeler
HWC.'de Kazakça kaynaklı gösterilen 21 kelime bulunmaktadır. Bunların tümünün Kazakçadaki
orijinal şekli verilmiştir. Bunlar arasındaki $1f~~1i nawuröuzijie "nevruz" kelimesi Farsça
kökenlidir. ~/Ft.ft dôngbiılü "dombura" (XHC., s. 257) bugün Çincede de kullanılmaktadır. Kazakça
kaynaklı gösterilen kelimeler şunlardır:
ı.lfıiIFJ üken "Kazakların halk şairleri ve ozanlara verdikleri isim" < Kaz. aken, HWC., s. 6
2. lfıiIFJ~P~ üken tanehang "Kazak halk şairlerinin atışması, bir ya da iki kişi dombura çalarak
söyler, güftesi genellikle irticalen söylenir, ayrıca konuşma da vardır" < Kaz. akendar aytese, HWC., s. 6
3. lfıiI1fııı awüle "Kazaklarda kan bağına dayanan en küçük birlik, genelolarak bir hayvan sahibi
aile ya da hayvan sahibi zenginleri temel alan, kan bağları yakın olan bir kaç aile veya ondan fazla aileden
oluşur." < Kaz. awel, HWC., s. 13
4. E.~ büsi "avul (kan bağına dayanan en küçük birlik) başı, belirli yetkileri vardır" < Kaz.
Base < bas, HWC., s. 30
5. -EıJFtp~ bao'ershüke "Kazaklarda yağda kızartılarak pişirilen bir çeşit yemek, una tuz ilave
edilip hamur yapıldıktan sonra küçük parçalar haline getirilerek kızartılır" < Kaz. bawersak, HWC., s. 36
6. **JF~ biao'erke "Kazak ve Uygurların kışın giydikleri yuvarlak deri giysi" < Kaz. Uyg.
böriklbök < Tü., HWC., s. 45
7. jJtlJF~ bie'erlai "deri yen"< Kaz. biyelay, HWC., s. 46
8. ~/Ft.ft dôngbiılü "Kazakların milli çalğı aleti, koyun bağırsağından yapılan iki teli vardır" <
Kaz. dombra, HWC., s. 83
91
Alimcan İnayet
9. ~*-1 jinte "Kazaklarda bir yemeğin adı" < Kaz.jent, HWC., s. 162
10. -FWfJl kasike" kurt" < Kaz. kasker, HWC., s. 172
11. M1fiWi kebiısi "Kazakların milli çalğı aleti" < Kaz. kobez, HWC., s. 180
12. Jlf{1!'f]L$ kezikiiwa'er "yani 'kız kovalar', Kazak genç kız ve delikanlılannın çok sevdiği
bir oyun. Bir çift genç kız ve erkek atlarına binerek koştururlar, dönüş sırasında kız erkeği km alar \ c
kamçısıyla erkeğe vurur" < Kaz. kez kuwar, HWC.. s. 189
13. $:lf~f{1i nawurôuzijie "Kazakların önemli bayramının adı, İslam takvimine göre aralık
ayında yapılır" < Kaz. nawerez, HWC., s. 251
14. Wf1fiWfM stbüsrke "Kazakların milli çalğı aleti, bir çeşit kısa klarnet" < Kaz. scbczş;«, i 1\\ C..
s.323
15. j1fQi~ tamiı'er "kardeş gibi olmak" < Kaz. tamer, HWC., s. 335
16. ~_g; taomaga "kartal şapkası, av kartalının başına konur, kartalı tutmaya ~ arar" e- KaL.
tomaga, HWC., s. 339
17. It±_Jl tümake "Kazak ve Uygur erkeklerinin giydikleri teneke biçiminde yuvarlak şapka,
tilki derisinden yapılır" < Kaz. Uyg. tumak, HWC., s. 347
18. -!fff wülü "kabile, soy" < Kaz. urew / uruw, HWC., s. 363
19. ım~J yeli "Kazakların kabile, sülale ve devlete verdikleri isimdir. Bazen "uruw" (uruk ) da
derler" < Kaz. el, HWC., s. 384
20. ::&ftJlyishike "Kazakların bağladıkları kumaşlı kemer" < Kaz. ixik, HWC., s. 387
6. Kırgızca'dan Çince'ye Geçen Kelimeler
HWC.'de i O kelime Kırgızca kaynaklı gösterilmiştir. Kelimelerin Kırgızca şekli de verilmiştir.
Bunlardan WB<JJt midizhi ("katip" Çince kökenli "yazmak" anlamındaki "piet'' kelimesinden türetilmiş
ve tekrar Çince'ye verilmiştir. Kırgızca kaynaklı gösterilen kelimeler şunlardır:
ı. jt,tli1JJl ailieqieke "Kırgız kadınlarınıneskide başlarına bağladıkları beyaz kumaştan yapılan
giysi" < Kırg. elet tfhek, HWC., s. 15
2. tUl baozao "Kırgızların bir çeşit meşrubatı" < Kırg. bozo, HWC., s. 37
3. :1m%ı'3ij jia'erma "Kırgızlarınbir çeşit meşrubatı" < Kırg. dzarma, HWC., s. 153
4. JlJlJl keyake "Kırgızlarıneski müzik aleti" < Kırg. qhejaq, HWC., s. 189
5. W*f{(~) kiımiıziqin "kopuz"< Kırg. qhomuz, HWC., s. 192
6. 3ij~Wf~ manasiqi "Mahsus Kırgız kahramanlık destanı 'Manas'ı söyleyen halk ozanı" <
Kırg. manastfhe, HWC., s. 228
7. WB<JJt midizhi "Kırgız hükümdarlarınınsaray katibi"< Kırg. bitigçi, HWC., s. 239
8. ~t: naren "Kırgızların sevdiği etli makama" < Kırg. naren, HWC., s. 253
9. i1JJlfii qiekeman "Kırgızların deve yünüyle dokudukları bir çeşit kumaş"< Kırg. t/hekhmen,
HWC., s. 286
10. ~tft~Jl wülaqike "Kuzu kapışma yarışına katılan kişi"< Kırg. ulaqhthe, HWC., s. 361
7. Özbekçe'den Çince'ye Geçen Kelimeler
92
Doğrudan ve Dolaylı Olarak Çineeye Geçen Türkçe Kelimeler Üzerine
HWC.'de Özbekçe kaynaklı gösterilen kelimelerin sayısı 6'dır. Bunların Özbekçedeki orijinal
şekilleri de vetilmiştir. Yalnız bunlardan fElij 1L samawa "semaver" Rusça, *;;fJJ döngbiı "tembur" ise
Arapça kökenlidir. Özbekçe kaynaklı gösterilen kelimeler şunlardır.
ı. )t~Jl aiteke "üzerine nakış işlenmiş çizme" < Özb. ethik, HWC., s. 16
2. BiJI. baxie "Özbeklerin bir çeşit halk dansı" < Özb. başe, HWC., s. 3 i
3. *;;fJJ döngbiı "Özbeklerin milli telli çalğı aleti" < Özb. thumbur, HWC., s. 83
4. $$~Jl kiı'erdake "patatesie yapılan etli yemek" < Özb. qurdaq, HWC., s. 192
5. fElij 1L samawa "semaver" < samawar [< Rus. samavar], HWC., s. 297
6. iJl.mJ!ı xiegenii "Özbeklerin çalğı aleti" <Özb. şaqns, HWCC., s. 373
8. Tatarca'dan Çince'ye Geçen Kelimeler
HWC.'de Tatarca kaynaklı gösterilen 3 kelime bulunmaktadır. Bunların orijinal şekilleri de
verilmiştir. Bu kelimeler şunlardır:
ı. ~~m hümiSi "kımız"< Tat. kumiz, HWC., s. 140
2. JlJLiffilij ke'erxima "Tatarların bir çeşit içkisi" < Tat. qheşma, HWC., s. 184
3. Jl.11J kesaile "Tatarlarda bir içecek çeşidi" <Tat. khese, HWC., s. 188
B. Dolaylı Olarak Çineeye Geçen Türkçe Kelimeler
Türkçeden doğrudan Çince'ye geçen kelimelerin yanısıra başta Moğolca olmak üzere Mançuca,
Siyanpiçe, Kıtanca, Tibetçe, Tacikçe, Rusça, İngilizce gibi çeşitli diller aracılığıyla geçen kelimeler de
bulunmaktadır. Bunları şu şekilde göstermeye çalıştık.
ı. Moğolcadan Çineeye Geçen Türkçe Kelimeler
HWC.'de Moğolca kaynaklı olarak gösterilen kelimeler arasında 47 kelimenin Türkçe kökenli
olduğu anlaşılmaktadır. Biz bunları G. Doerfer'in tesbitine dayanarak belirledik. Bu kelimeler şunlardır:
ı. ırırr$Wi~~ a'ersilmg "arslan" < Moğ. arslan, HWC., s. 4. < Tü. arsalan, arslan (G. Doerfer,
s. 522)
2. ırırr$~ a'ertai "altm" < Moğ. altan, HWC., s. 4. < Tü. altan, altun (G. Doerfer, s. 522)
3. ırırrJif11J ayinle "aile, oba, köy" < Moğ. ail, HWC., s. 14. <Tü. ayil "komşuluk" (G. Doerfer, s.
523)
4. ~~ ailan"ayran" <Moğ. ayirag, HWC., s. 16. <Tü. ayirag "inek sütünden yapılmış kımız"
(G. Doerfer, s. 523)
5. ~~ anda "and içmiş kardeş, arkadaş" < Moğ, anda. and, HWC., s. 18. <Tü. anda "yoldaş,
arkadaş, dost" (G. Doerfer, s. 522).
6. J\* balü "gri" <Moğ. boru, HWC., s. 25. <Tü. boro "gri" (G. Doerfer, s. 525)
7. Elli baga "ordu. Qing sülalesi döneminde "xihu" diye adlandırılan nahiyeden küçük birimdir.
Kurtuluştan sonra İç Moğolistan Özerk Bölgesindeki hayvancılık yapılan bölgelerde gelenekteki bu ad
köy dereceli memuri kurum karşılığında kullanılmaktaydı. 1954'ten sonra Baga normal köyle eşit hale
getirildi" < Moğ. bag [<Türkçe. bag], HWC., s. 27
8. E~ bayan "servet sahibi, hayvan sahibi" <Moğ. bayan. boyan, HWC., s. 31. <Tü. (G.
Doerfer, s. 524)
93
Alimcan İnayet
9. 1Jt~. badülü "kahraman, savaşçi" < Moğ, bagator, baatur, HWC., s. 31. <Tü. bagatur,
batur "kahraman" (G. Doerfer, ss. 523-524)
10. JJtlll!if bielige "akıl, bilge" < Moğ. bilig [<Türkçe. bilig], HWC., s. 46.
11. ~ bô " şaman" < Moğ, bôke, böx (konuşmada), HWC., s. 53. < Tü. böge(G. Doerfer, s.
525).
12. ~ımı bôkuö "savaşçı, güçlü, güreşçi"
böke(G. Doerfer, s. 525).
13. ~~)~ chadie'er "çadır" < Moğ. çadir, HWC., s. 62. <Tü. çatır(G. Doerfer, s. 527).
14. :i;5~ dalai "aslında deniz anlamındadır. Çincede Tibetteki Lama dininin iki büyük yaşayan
Buda'sının biri ünvanı olan 'Lama' (Üstad anlamındadır)ile birlikte kullanılır" < Moğ. dalai, HWC., s. 70.
<Tü. dalai "deniz" (G. Doerfer, s. 528).
15. ~~J~ dalahan "askeri rütbe" < Moğ, darxan, HWC., s. 71. <Tü. darqan (G. Doerfer, s.
528).
16••lI!YfıIHıtt duölibanqülÜ "dört savaşçı" < Moğ. dörben kuluk, HWC., s. 89. dörben"dört"
<Tü. (G. Doerfer, s. 528).
17. #l*Jt emüqi "doktor" < Moğ. emç, HWC., s. 90. <Tü. emçi "doktor" (G. Doerfer, s. 529).
18. ~t551 etuöke "kan bağına dayalı bir tür kabile. Qing sülalesi döneminde Cungarlar 24
otog'a ayrılmış, her otogda 1 ile 5 kadar kişi bulunmuştur" < Moğ. otog, HWC., s. 92. <Tü. otog"aile, soy,
temel" (G. Doerfer, s. 534)
19. *~ hahan "imparator, yani kağan"
"hükümdar"(G. Doerfer, s. 535).
20. *~J hala "siyah, karanlık" < Moğ. xar(a), karta), HWC., s. 130. <Tü. qara (G. Doerfer, s.
536).
21. *~ hana" çadırın ağaçtan yapılmış duvarı" < Moğ. xana, HWC., s. 131. <Tü. qana "duvar
kanadı"(G. Doerfer, s. 535).
22. ~Jt)~ hüwü'er "kaman" < Moğ, xugur, xuur, HWC., s. 140. <Tü. quguı;çi"kamançi"(G.
Doerfer, s. 538).
23. NHiIDl hübôsi "kopuz" < Moğ. xubis, xubs < Türkçe. qobuz, qubuz, HWC., s. 140.
24• .1<:f$$ huönlchi "koyuncu, koyun çoban" <Moğ. xoniçi, HWC., s. 145. <Tü. qoüçi
"çoban"(G. Doerfer, s. 537).
25. -a*$ jimüshen "meyva, yemiş, reçel" < Moğ. jimıs, jimisen, HWC., s. 150. <Tü. (G.
Doerfer, s. 530).
26. ımı~$ kuôduanchi "muhafız, koruma" <Moğ, kôtüçi. kôteçi, HWC., s. i 95. <Tü. küd"
korumak"(G. Doerfer, s. 532)
27. 1'!lI!~$ qielimachi "tercüman" < Moğ. kelemürçi, HWC., s. 287. <Tü. kelmeçi
"tercüme"(G.Doerfer, s. 531)
28••LI! minli "bin" < Moğ. miangaın), HWC., s. 242. <Tü. (G. Doerfer, s. 533).
29.1'!M qiexue "muhafız birliği, muhafız alayı" < Moğ. kesig, keşigten, HWC., s. 287. <Tü. (G.
Doerfer, s. 53 1).
CIA
Doğrudan ve Dolaylı Olarak Çineeye Geçen Türkçe Kelimeler Üzerine
30. PBııg (;(:t;) sariling(hua) "dağ çiçeği" < Moğ. saraana"çeçek", saraalan "çeçek", HWC., s.
297. <Tü. çeçek (G. Doerfer, s. 527).
31. ~ft5l sülüke " "sürü, hayvan sürüsü" < Moğ. süreg, sürüg, HWC., s. 328. <Tü. sürüg
"sürü"(G. Doerfer, S. 540).
32. :ii.~ sülüma "raki" < Moğ. sürme, HWC., s. 329. <Tü. sorma(G. Doerfer, s. 540).
33. :Jıll!3f tiliya " hububat" < Moğ. tariy-a, HWC., s. 335. <Tü. (G. Doerfer, s. 542).
34. ~* tanha "damga, mühür" < Moğ. tamagta), HWC., s. 337. <Tü. (G. Doerfer, s. 541).
35. ~1b$ tanmüchi "deveci, deveye bakan" < Moğ. temegeçi, HWC., s. 338. temegen < Tü. (G.
Doerfer, s. 542).
36. lJij(:lI! teug ge li" gök, tanrı" < Moğ. teiiri, teiigeri, tegri <tü. teiıri, HWC., s. 342.
37. IIlin tümen "tümen, on bin" < Moğ. tumen < Tohar. Imam, tmane, tumane < tü. tümen,
HWC., s. 346. <Tü. (G. Doerfer, s. 544).
t-
38. ~JI. wôtuö "ortak, arkadaş, ticaret ekibi, tüccar" < Moğ. ortok < tü. ortaq, HWC., s. 360.
<Tü. (G. Doerfer, 534).
39. -W"Efl wüjimen "üzüm" < Moğ. üjem, HWC., s. 363. <Tü. üjüm (G. Doerfer, s. 545).
40. 1t~tl xila "sarı, yumurta sarısı" < Moğ. sirta), sar, HWC., s. 367. <Tü. sarıg "sarı"(G.
Doerfer, s. 539).
41. flft;(:t;$ zhalühüachi "yargıç" < Moğ.jarguçi, HWC., s. 402. <Tü. (G. Doerfer, S. 530).
42. ~~ yina "uyumlu, sevilen kimse" < Moğ. inag, HWC., s. 389. <Tü. inag"samimi, dost"(G.
Doerfer, 529).
43.1LlI!$ zhallchi "yarlıkçı, fermanı duyuran" < Moğ.jarliğçi, HWC., s. 401. <Tü. jarlig "karar
name"(G. Doerfer, s. 530).
44.1Lftig zhalühü "dava" < Moğ.jargu, HWC., s. 401. <Tü.jargu" dava"(G. Doerfer, s. 530).
45. zhida "yada(taşı)"< Moğ.jada, HWC., S. 402. <Tü. jada "yağmur büyüsü" (G. Doerfer, S.
530).
2. Mançucadan Çinceye Geçen Türkçe Kelimeler
HWC.'de Mançuca kaynaklı gösterilen kelimelerden Tsinin Türkçe kökenli olduğu
anlaşılmaktadır. Bu kelimeler şunlardır:
I.l)ıiJlI!# alixi "avı kuşatma" < Nüzhen" . abalaci, HWC., s. 7. <Tü. aba"av"(G. Doerfer, s. 521).
2. ~JiI)ıiJE.OOft aixlng'a batulğ "Qing sülalesi döneminde savaşta hizmet gösterip ödül
kazanmış yöneticilerin adı" < Man. aisingga baturu aisingga " faydalı"; baturu"savaşçi, kahraman"
anlamındadır], HWC., S. 17. <Tü. batur (G. Doerfer, s. 524).
3. ii:i:& anda "arkadaş, ortak" < Man. anda, HWC., s. 21. <Tü. (G. Doerfer, s. 522).
4. ~~ duöluô " tören, hak, kanuna uygun" < Man. doro, HWC., s. 87. <Tü. törö"hak"(G.
Doerfer, s. 543).
5.1ii$~ıl e'erqin "elçi" < Man. elcin [<tü. elCi(n)] , HWC., s. 90-91
• Nüzhen, Mançularm diğer bir adıdır.
95
Alimcan İnayet
6. ~. shllü "hayvan sürüsü" < Man. suruk, HWC., s. 315. <Tü. sürüg"sürü"(G. Doerfer. s.
540).
7. lGj:&1i: wüzhümeng'an "Qing sülalesi dönemindeki memuriyet ünvanı, binbaşı" < Nüzhen,
uju mingan( uju "baş"; mingan"bin" anlamındadır), HWC., s. 364. mingen "bin" <Tü. (G. Doerfer. s.
533).
3. Kıtancadan Çineeye Geçen Türkçe Kelimeler
HWC.'de Kıtanca kaynaklı gösterilen kelimelerden 8'i Türkçe kökenlidir. Bunlar şunlardır:
ı. lfıiJ~wıJJi. izhagezhi "Liao sülalesi dönemindeki memuri görevadır" < Kıt. [. Iii. .ıı.ı«! J.
HWC., s. 14
2. ~L[ bao ii "Liao sülalesi döneminde kötü insanlara karşı nefret ifade eden kelimedır..hll
anlamı 'pars'tır< Kıt. [<Tü. bars "pars"], HWC., s. 38
3. :i5~JT dalagan "Liao sülalesi dönemindeki memuri görevadır" < Kıt. darkhaıı, 11\\C. ,. hl).
<Tü. darqan(G. Doerfer, s. 528).
4.1TJ3 dabi "saygı sunmak" < Kıt. tabig / tabuğ < Tü. tabuğ, HWC., s. 71
5. '*~ bala "kara, siyah" < Kıt. khara [Moğ. Xara "siyah" kelimesiyle ilgisi vardır]. 11\\"<..' .. s.
130. <Tü. qara (G. Doerfer, s. 536).
6. ~.m meili "Liao sülalesi döneminde memuri görev adı"< Kıt. < Tü. Buiruk "vezir, aslında
fermanı ileten memur anlamındadır",HWC., s. 233
7. ~~=M mortibe "Liao sülalesi döneminde kabile şefterine verilen ad" <Kıt. muhtemelen
Türkçe bağa" küçük" olabilir, HWC., s. 246
8. ~.1l yilijin "Kıtan kabilesinin siyasi ve askeri önderi" < Kıt. irkin / erkin < Tü. irkin /
erkin, HWC., s. 388
4. Tibetçeden Çineeye Geçen Türkçe Kelimeler
HWC.'de Tibetçe kaynaklı gösterilen kelimelerden 3'ünün kökeni Türkçe ile ilgilidir. Bunlardan
emçi Türkçe kökenlidir, ancak diğer ikisinin kökeni tartışmaya açıktır. Bunlar şunlardır:
ı. 1fıiJt4-a amüji "Lasa bölgesinde Tibetlerin doktorlara verdikleri ad" < Tb. emtçhi, MWC.. s. 9,
<Tü. emçi "doktor"(G. Doerfer, s. 529).
2. ı:!ı• .m gudeli "ipar" < Tb. gou deri, gou "koç", deri "koku" anlamındadır, Türk ve Moğol dil
ailesinden geldiği söyleniyor, HWC., s. 123
3. ~~ wüla "angarya" < Tb. ula, muhtemelen Farsçadır, Türkçe olduğu da söyleniyor, HWC., s.
361
5. Tacikçeden Çineeye Geçen Türkçe Kelimeler
HWC.'de Tacikçe kaynaklı gösterilen kelimelerden sadece i 'i Türkçe kökenlidir. Bu da şudur.
ı. 1i=1&Jı qiaoluoke "Taciklerin giydikleri bir çeşit deri ayakkabı" < Tae. t/horug < Uyg.
qoruk, HWC., s. 286
6. Rusçadan Çinceye Geçen Türkçe Kelimeler
HWC.'de Rusça kaynaklı gösterilen kelimelerden Türkçe kökenli olanlar 2 i 'dir. Bunlann kaynak
dildeki orijinal şekilleri de verilmiştir. Bunlar şunlardır:
96
Doğrudan ve Dolaylı Olarak Çineeye Geçen Türkçe Kelimeler Üzerine
ı. ırırr$ $ a ershen "Rus ölçüsü, eski Ruslarda 0,71 metreye eşit uzunluk ölçüsü,< Rus. arşın,
HWC., s. 4. bkz. STRY., s. 40)
2. ırırr-1&$ ayi'er "I. Altay bölgesinde oba; 2. Moğol göçmenlerinin yurdu; 3. Kırgız
Cumhuriyetinde köy" < Rus. ayıl, HWC., s. 14. bkz. STRY., s. 41
3. Jn Wt1J JnWbeiyilebeiyi "Orta çağ Osmanlı imparatorluğundaki valilere verilen ad" < Rus.
beilerbey, HWC., s. 39
4. ~JJW bieyt "bey" < Rus. bey, HWC., s. 46. bkz. STRY., s. 74
5. ~1JııB
kahramanları gösterir" < Rus. bogatır, HWC., s. 48. bkz. STRY., s. 82
6. ::frjlp büzha "boza" < Rus. buza, HWC., s. 60. bkz. STRY., s. 90
7.•lt-~ changeqin "Azerbaycanda bir çeşit telli çalğı" < Rus. çeng, HWC., s. 63. bkz. ATS., s.
198
8. ~#~~~ changkebiıziqin "Özbeklerde bir çeşit ağız kopuzu" < Rus. çang - kobuz, HWC.,
s. 64. bkz. STRY., s. 188
9. ;tU§$ diıt~i'er "Orta Asyada halk çalğı aleti" < Rus. dutar, HWC., s. 86. bkz. STRY., s. 129
10. !'€tjf5l~ geiyakeqin "Kırgızların bir çeşit çalğı aleti" < Rus. kıyak, HWC., s. 120. bkz. KS.,
s.464
11. ~ft~5l jishilake "Orta Asyalıların köylere verdikleri bir ad" < Rus. kışlak <Tü. HWC., s.
148
12. ~5l!! jiekeman "Kafkaslıların giydikleri bir çeşit ceket" < Rus. çekmen < Tü. HWC., s.
160.
13. ~::frjfL kebüzha "Ukraynada eskiden kullanılan sekiz telli bir çeşit çalğı aletidir" <Rus.
kobza, HWC., s. 180. bkz.STRY., s. 188
14. #~~~ kemüzıqin "Kırgızların bir çeşit çalğı aleti" < Rus. komuz < Kırg. qhomuz, HWC.,
s. 182
15. #!ff~~ kepeiziqin "Kazakların bir çeşit çalğı aleti" < Rus. kobız < Kaz. qhobez, HWC., s.
182
16. WJn~~ kübeiztqin "Başkurdistan ve Tataristan Cumhuriyetlerinde yaygın olan bir çeşit
ağız çalğı aleti" < Rus. kubiz, HWC., s. 191, bkz.. STRY., s. 188
17. tlfj5l~ qiangkeqin "Özbeklerin bir çeşit vurularak çalınan çalğı aleti" < Rus. çank, HWC., s.
286
18. ~W~5lm qiüytjiüked! "Türkmenlerin bir çeşit üfleyerek çalınan çalğı aleti" < Rus.
tyodyok, HWC., s. 289. bkz. TDS., s. 663
19. ~m$~ santu'erqin "Türkiye ve Kafkaslarda vurularak çalınan bir çeşit çalğı aleti" < Rus.
santur / santuri, HWC., s. 300. bkz. TS.2., s. 1257
20. if] Jn ~1Jıım sibeizijiadi "Kazak ve Kırgızların borulu çalğı aleti" < Rus. sıbızga, HWC., s.
321. bkz. KTS., s. 592
21. iı$~ ta'eqin "Kafkas ve Orta Asyada bir çeşit telli çalğı aleti" < Rus. lar, HWC., s. 334.
bkz. ATS., s. 1106
97
Alimcan İnayet
22. ~Fiwr wülusi "Eskide Moğolistan, Sıbırya ve Avrupa ile Rusyanın güney doğusundaki bazı
kabileIerin oluşturduğu bir devlet teşkilatı" < Rus. ulus [< Türkçe], HWC., s. 362. bkz. STRY, s. 346
23. ~*:iii1k. wüzöngdalawü "Azerbaycan halkının bir çeşit tek kişilik dansı" < Rus.
uzundara, HWC., s. 362. bkz. ATS., i 172
24. :ffE1f~ yaleiwii "Azerbaycan'ın bir çeşit halk dansı" < Rus. yallı, HWC., s. 379. bkz. ATS.,
s. 1215
7. İngilizceden Çineeye Geçen Kelimeler
HWC.'de İngilizce kaynaklı gösterilen kelimeler arasında Türkçe kökenli 9 kelime
bulunmaktadır. Bunlar şunlardır:
ı. ırırr* aha "Türkiye ve diğer İslam ülkelerinde önemli yetkililere verilen hürmet adı" < İng.
aga, agha < Tü. Agha "sahip, efendi", HWC., s. 4
2. n~1i bailanjie "İslamda dini bayram" < İng. Bairam < Tü. bairam, HWC., s. 34
3. E.I baxia "Eskide Türkiye ve Mısırda yüksek dereceli ordu ve memuri yetkililere verilen ad"
< İng. pasha, pacha < Tü. pôshô, bôshe ( bash "baş, önder"), HWC " s. 31
4. Jn fJt beyi "bey"< İng. bey < Tü. bey, HWC., s. 39
5. ;fJlm~~ biıziijiqin "Yunan kökenli bir çeşit uzun saplı çalğı aleti" < İng. bouzouki / bousouki
< Çağdaş Yunanca. mpouzouki, muhtemelen Türkçe'den gelrrıedir, HWC., s. 60
6.. Wit kiılii "kuruş, Türkiyenin para birimi" < İng. kurus < Tü., HWC., s. 192
7. ~JBf€t;flJ (~) reniqiali(bing) "yeni çeri "< İng. Janizary / janizary ,. Janissary / janissary <
Fr. janissaire < İt. giannizzero < Tü. yenicheri, asıl anlamı" yeni ordu" < yeni-cheri "ordu lt, HWC., s.
291
8. ~fJt tayi "1. eskide Cezayirdeki yerli yetkililere verilen ad; 2. Kuzey Afrika İslam
ülkelerindeki paşa "< İng. dey < Tü. dôi " dayı ", aslında büyüklere saygı ifadesiydi, HWC., s. 336
9. 1f;~ tüomü "tümen, on bin" < İng. toman < Far. ıüman < Tü. tüman "çok, on bin", HWC., s.
349
Netice itibariyle, Çineeye doğrudan ve dolaylı olarak pek çok Türkçe kelime geçmiştir. Bazıları
ise aslen yabancı kökenli olup önce Türkçeye girip yerleşmiş, daha sonra Çineeye geçmiştir. Ancak bu
rakamları son ve kesin rakam olarak kabul etmemek gerekir. Çünkü konuyla ilgili etimoloji çalışmaları
derinleştirilirse, bu rakamlar değişebilir. Biz bu rakamları Türkçeden Çineeye geçen kelimeler hakkında
bir fikir vermek için gösterdik.
KıSALTMALAR
Ar.
ATS.
bkz.
Çin.
Far.
G. Doerfer
Hun.
HWC.
İng.
: Arapça
: Seyfettin Altaylı, Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. I-I I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, İstanbul,
1994
: bakınız
: Çince
: Farsça
: Gerhard Doerfer, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Band LV. Franz
Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden 1975,
: Hunca
: HANYU WAILAICI CIDIAN (Çince'deki Yabancı Kelimeler Sözlüğü), Shanghai Cishu Chuban
She(Shanghai Sözlük Neşriyatı), 1984
: İngilizce
98
Kaz.
Kırg.
Kıt.
KS.
KTS.
Man.
Moğ·
Özb.
Rus.
Siy.
STRY.
Tae.
Tb.
TDS.
TS.
Tü.
Uyg.
XHC.
Doğrudan ve Dolaylı Olarak Çineeye Geçen Türkçe Kelimeler Üzerine
: Kazakça
: Kırgızca
: Kıtanca
: Yudahin, Kırgız Sözlüğü, 1-2,
: Kazak Tılınıng Sözdigi, Ulttık Ğılım Akaderniyası, Alman, 1999
: Mançuca
: Moğolca
: Özbekçe
: Rusça
: Siyanpiçe
: E. N. Şipova, Slovar Tyorkizmov f Russkom Yazike, İzdatelstvo "Nauka" Kazalıskoi SSR, AlmaAta,
1976
: Tacikçe
: Tibetçe
: Türkmen Dilinin Sözlügi, Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyasınin Neşriyatı, Aşgabat - 1962
: Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Basımevi, Ankara, 1988
: Türkçe
: Uygurca
: XİANDAI HANYU CIDIAN(Çağdaş Çince'nin Sözlüğü), Shangwu Yinshu Guan, Pekin, 1986
Bazı'[şeretlerln ses değerleri:
q - ç (Uygurcada)
q - k (Özbekçede)
x - Ş (Çince ve Uygurcada)
x - h ( Diğer dillerde)
qh - k
dz-c
Y - ğ
99
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder