Etimoloji sözlükleri, sözcüğün en eski kaynak dili, Türkçedeki ilk kullanımı, bunun kaynağı ve tarihi, alıntı sözcüklerin hangi dil aracılığıyla Türkçeye girdiği, günümüze kadar geçirdiği biçim, yazı ve anlam değişmeleri ve bunların tarihli metinlerle örneklendirilmesi, diğer Türk dillerindeki akraba sözcükler, bunların hangilerinin kullanımdan düştüğü, örneklerin ne kadar kapsamlı, ne ölçüde zengin olduğu gibi ölçütler göz önünde bulundurularak yazılmalıdır. Bu tür sözlüklerin ne ölçüde teknik uzmanlık çalışmaları olduğu ya da ne ölçüde genel okura hitap edebileceği, yani bu sözlükleri kullanacak kimselerin ne gibi donanımlara sahip olmaları gerektiği de dikkat edilecek unsurlardandır.
Bu çalışmada, Türkiye Türkçesinin etimoloji sözlüklerinden bazıları yukarıda belirtilen kıstaslara göre incelenmiş ve Türkiye’deki etimoloji sözlüklerinin bugünkü durumunun saptanması amaçlanmıştır. Söz konusu etimoloji sözlükleri, sırasıyla, Martti Räsänen’in Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen sözlüğü, Gerhard Clauson’un An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Andreas Tietze’nin Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, İsmet Zeki Eyuboğlu’nun Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Tuncer Gülensoy’un Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Hasan Eren’in Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü ve Sevan Nişanyan’ın Sözlerin Soyağacı adlı eserleridir.
I. ETİMOLOJİ VE ETİMOLOJİNİN ÖNEMİ
Etimoloji sözcüğü, eski Grekçedeki etimos (doğru) ve logos (sözcük, bilgi) kökenlerine dayanmaktadır. Yani sözcüğün köken anlamı şudur: “Sözcüklerin ilk ve doğru biçimleri.” Ayrıca bu sözcükten, bunları saptamak için yapılan dil çalışması da anlaşılmaktadır (Başkan 1978:314). Başka bir ifade ile etimoloji yani köken bilim, bir sözcüğün ya da sözcük ögesinin kökenini, aslını, ne zaman dile girdiğini, ne gibi değişiklikler geçirdiğini inceleyen bilim dalıdır (Yakın, 1997:140).
Sözcük bilgisi ve anlam bilimi ile de doğrudan bağlantılı olan etimoloji, benzer ve farklı sözcükler arasında kurulan ilişkilerin araştırılıp açıklanmasına dayanmaktadır. Bu yapılırken sadece sözcükler değil onlardan yeni türetmelere yardımcı olan eklerden de faydalanılır. Bir dildeki sözcüklerin köklerinin ve bu köklerdeki anlam unsurlarının tespit edilmesi o dilin eskiliğinin belirlenmesinde önemlidir. Bu yolla o dili konuşan milletin duygu ve düşünce yapısı da aydınlatılmış olur. Aynı zamanda ilerleyen dönemlerde ortaya çıkan yeni sözcüklerin ve anlam gelişmelerinin de açıklığa kavuşturulması kolaylaşır (Güner, 2006:77).
II. ÇAĞDAŞ ETİMOLOJİNİN GENEL İLKELERİ
Çağdaş etimolojinin genel ilkeleri kısaca şunlardır:
1. Bir sözcük ya da sözcük ögesinin en eski biçimini ve ona paralel olarak gelişen bütün biçimlerini belirlemek gerekir.
2. Bir sözcük ya da sözcük ögesinin içerdiği ses, genellikle köken (etimon) adı verilen kaynak sözcükte, ona denk seslerle karşılaştırılmalıdır.
3. Sözcüğün ait olduğu dilin, belirlenen ses bilgisi ile ilgili karşılıklarındaki her türlü sapma ve değişme, bilimsel olarak açıklanmalıdır.
4. Sözcüğün tarihsel gelişiminde ortaya çıkan her türlü anlam kayması belirtilmelidir.
5. Bir dile yabancı sesleri ya da bileşimleri içeren, dildeki öteki sözcüklerden kopuk kalan ya da olağan fonetik karşılıklardan sapma gösteren sözcükler, büyük olasılıkla, başka dillerden alınmıştır. Bu durumda sözcüğün hangi dilden geldiği tespit edilmelidir (Yakın, 1997:140).
III. İNCELENEN ETİMOLOJİ SÖZLÜKERİ
1. Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen-Martti Räsänen
Türkçe sözcüklerin etimolojisi üzerine yayımlanmış sözlüklerin önemli bir kısmı Türkiye dışından araştırmacılara aittir. Bunlardan özellikle Martti Räsänen’in Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen sözlüğünde her sözcüğün en eski şekli veya günümüz Türk lehçelerindeki durumu madde başı olarak alınmış, birbirinden farklı olan anlamları varsa tek tek gösterilmeye çalışılmıştır. Gerekli görüldüğü durumlarda Ural ve Altay dillerindeki şekilleriyle karşılaştırmalar yapılmıştır. Gerhard Doerfer, Stanislaw Kaluzyński, Lajos Ligeti gibi Türkolog ve Altayistler de esere katkıda bulunmuşlardır (Güner, 2006:78).
Räsänen’in 1969’da yayımlanan bu önemli çalışmasında, varsa, her sözcüğün en eski biçimi (Eski Türkçe, Orta Türkçe vb.) ya da günümüzdeki biçimi (Azerî Türkçesi, Kumukça vb.) madde başı yapılmış, sözcüğün yaşadığı diller, farklı anlamları varsa bunlarla birlikte tek tek gösterilmiştir. Yeri geldikçe kimi sözcükler Ural ve Altay dillerindeki biçimlerle karşılaştırılmış, özellikle Moğolcadan, Mançu-Tunguz dillerinden, Koreceden ve Finceden akraba olması olası örneklere yer verilmiştir (Ölmez, 1998:177).
Madde başlarından kimisi ana biçimler olup yazılı metinlerde karşılaşılmayan sözcüklerden oluşmaktadır. Räsänen, bir sözcüğün akrabalığı ana döneme değin gidiyorsa bunu, “~” işaretiyle göstermiştir. Olası bir akrabalık içinse “=” işaretini kullanmıştır (Ölmez, 1998:177).
Sözlüğün ilk biçiminden kimi parçaları 1963 yılındaki Altayistik toplantısında, Helsinki’de okumuştur. Sözlüğün önsöz bölümünden anladığımız kadarıyla Mongolistik ve Arabistikle ilgili konularda alanın uzmanlarının görüşlerine başvurulmuştur. Döneminin önde gelen Altayist ve Türkologları da ayrıca esere katkıda bulunmuşlardır (Arapça ve Farsça sözcükler için Jussi Aro, öteki konularda Gerhard Doerfer, Susanne (Zsuzsa) Kakuk, Stanislaw Kahızyıiski, Lajos Ligeti, Nicholas Poppe) (Ölmez, 1998:177).
2. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish-Sir Gerard Clauson
Etimoloji sözlükleri içinde, Sir Gerard Clauson’un An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish (Oxford, 1972) sözlüğü çok yetkin bir etimoloji çalışmasıdır (Sezer, 2003: 1). Eserin girişinde, eski Türkçenin eklerinin kısa bir listesi mevcuttur. 13. yy. öncesi leksikolojik verileri ele alan Clauson, önce Orhon yazıtlarından, ardından Yenisey yazıtlarından örnekler vermiş ve daha sonra Uygur ve Hakaniye Türkçelerinden örneklerle ilgili maddeyi tamamlamıştır. Bu çalışmada Clauson’un, S. E. Malov’un Yeniseyskaya Pis’mennost’ Tyurkov, tekstı i perevodı adlı eserinden hareketle verdiği örnekler hem Malov ile hem de Malov’dan sonraki belli başlı çalışmalarla karşılaştırılmış ve gerektiğinde maddenin altına açıklayıcı notlar düşülmüştür. Özellikle çok satırlı bazı yazıtların daha sonra yapılan yayımlarındaki satır farklılıkları belirtilmiştir (Aydın, 2009:94).
Eserde her sözcük yer aldığı en eski metne göre madde başı yapılmıştır. Sözcüklerin gerçek anlamlarının yanında varsa mecazî anlamları da verilmiştir. Bundan sonra, Kıpçak Türkçesi eserlerine kadar olan dönem içerisindeki metinlerden örnekler alınmıştır. Sözcüğün devirler arasında geçirmiş olduğu ses değişmeleri gösterilmiştir. Eğer sözcük günümüzde yaşıyorsa hangi Türk lehçesinde yaşadığı belirtilmiş ve bu sözcükler metinlerden alınmış örneklerle ortaya konulmuştur. Ayrıca incelenen sözcük alıntı ise geldiği dil de mutlaka belirtilmiştir (Aydın, 2009:94). Ancak bu sözlükte o dönem metinlerinde geçen ve Türkçeleşmediği kabul edilen yabancı kökenli sözcüklerin çoğuna yer verilmemiştir. Kısacası bu sözlükte Arapça, Farsça, Sanskrit, Soğdca, Çince sözcükler pek yer almaz (Ölmez, 1994:97).
Yaklaşık on bin madde başından oluşan eserde önce ünlülerle daha sonra da ünsüzlerle başlayan sözcüklere yer verilmiştir. Sözlük alfabetik olarak değil hece düzeniyle sıralanmıştır. Önce ünlüyle başlayan sonra da ünsüzle başlayan sözcükler ele alınmıştır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü, b, ç, d/t gibi. Örneğin “b” maddesinde sırasıyla ilk şu sözcükler yer alır: ba, be, bi, bu, ba-, bıç-/biç-, baça, poçı, baça-, bıçtur- vb (Ölmez, 1994:97). Clauson’un Mal. kısaltmasıyla verdiği ilk rakam Malov 1952’deki yazıt numarasını, ikinci rakam ise yazıttaki satırı göstermektedir. Clauson’un verilerinin ardındaki parantez içerisine yazıtın bugün belirlenen numarası ve adı yazılarak okuyucuya kolaylık sağlanmaya çalışılmıştır. Clauson’un verdiği üst üste iki nokta (:) sözcükteki uzun ünlünün varlığını işaret etmektedir. Bu bakımdan üst üste iki nokta hangi sesin sonunda bulunuyorsa o ünlünün uzun olduğu anlaşılmalıdır. Clauson’un ünlü uzunluğunu gösteren üst üste iki noktası ile karışması endişesiyle madde başları yazılırken sözcüğün sonuna üst üste iki nokta işareti konmamış, sözcük sadece koyu harflerle yazılmıştır (Aydın, 2009:95).
3. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı-Andreas Tietze
Andreas Tietze’nin Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, altı cilt ve bir indeks olmak üzere yedi cilt olarak planlanmıştır ve Simurg Yayınları’ndan 2002 yılında ilk cildi (A-E) çıkmıştır. 2003’te vefat eden Andreas Tietze’nin sözlüğünün ikinci cildi (F-J) ise 2009’da yayımlanmıştır. Ord. Prof. Andreas Tietze, hem sözcüklerin kökenleri hem de tarihsel kullanımları hakkında açıklayıcı özel bölümlerle gerekli tüm bilgiyi sunmuştur (Sezer, 2003). Sözlükte Türkçe üzerine yapılmış filolojik, tarihsel ve kıyaslamalı çalışmalar kapsamlı olarak kullanılmıştır. Tietze, Türkçenin tarihi ile ilgili pek çok bilimsel çalışmayı taramış ve değerlendirmiştir (Sezer, 2003).
Tietze, eserinde Türkiye Türkçesine ağırlık vermiştir. Sözlükte ara sıra Azerî Türkçesinden söz edilmişse de Türkmence, Özbekçe, Tatarca, Kırgızca, Kazakça gibi diyalektler ihmal edilmiştir. Ayrıca, sözlükte Türkiye Türkçesine komşu dillerden geçen çok sayıda sözcük mevcuttur. Özellikle Arapça ve Farsçadan alıntılanmış sözcükler azımsanamayacak sayıdadır. Bunun yanında sözlükte Rumca ve Ermenice kalıntılara da rastlamak mümkündür (Eren, 2005:17).
Eserde, sözcüklerin ana kaynakları ve zaman zaman da ara dönemlerde geçirdiği değişiklikler verilmiştir. Anadolu Türkçesinin öncesine giden durumlarda ise kaynaklar gösterilmiştir. Bunlar kimi zaman metinlere, kimi zaman da o sözcüğün etimolojisini işleyen bilimsel makalelere gönderme yolu ile yapılmıştır. Bu açıklamalar arasında sözcükle ilgili sesbilimsel (fonolojik) bilgiler de zaman zaman verilmiştir (Sezer, 2003). Ayrıca sözlükte, yapım ekleri ve Türkçede sözcük yapımı hakkında bilgiler de mevcuttur. Örneğin sözlükte çeşitli maddelere eklenmiş paragraflarda belirli eklerle yapılan sözcük türevleri hakkında aydınlatıcı bilgi verilmiştir. Yalnız birinci ciltte geçen sözcüklerden seçilmiş örneklerin verildiği bu açıklamalar için sözlüğün başında bir döküm mevcuttur ve hangi türevlerin hangi maddelere ek olarak verildiği de gösterilmiştir (Sezer, 2003). Çalışmayı hazırlarken Tietze, özellikle çağdaş Türkiye Türkçesinden birçok metni tarayarak örnek cümleler almış, kelimelerin etimolojileriyle ilgili olarak görüşler ileri sürmüş, gerekli gördüğü yerlerde ise bilhassa Clauson’un sözlüğü olmak üzere diğer etimolojik sözlüklere başvurmuştur (Güner, 2006:80).
Eserin açıklama dili, sunumu ve imlâsında bazı sorunlar göze çarpmaktadır. Bunlardan biri, açıklayıcı gramer terminolojisinin çeşitli dillerden oluşmasıdır. Örneğin, İngilizceden backformation, hypercorrection, interdental, spirant, sonorization, vb; Latinceden apelletivum, alfa privativum, participium passivum, accusativum, nomina, syntagma, teneus, vb; Türkçeden fonolojik hususiyetler, sıfat eki, isimlerden sıfat yapan ek, küçültme eki, geçmiş zaman fiil sıfatı, vb. terimler sözlükte yer almaktadır. Ayrıca tabu sözcüklerle ilgili açıklamaların doğrudan Almanca verilmiş olması da bir sorun teşkil etmektedir (Sezer, 2003).
4. Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü-İsmet Zeki Eyuboğlu
İsmet Zeki Eyuboğlu’nun Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü adlı eseri, 1988’de Sosyal Yayınları tarafından basılmıştır. Aşağıda bu sözlüğün önsözünden bir bölüm aktarılmıştır:
“Çalışmamızda, kendimize göre, bir yöntem uygulayarak, iki ilke benimsedik. A) Doğal varlıkların çıkardığı seslerden kurulu sözcükler (Türkçe sözcükler), B) Başka dillerden Türkçeye geçerek değişen ya da olduğu gibi kalan sözcükler (yabancı kaynaklı sözcükler). Birinci bölüme girenler kışkırtmak, böğürmek, uğuldamak, çağlamak, çınlamak gibi sözcüklerdir. Bu tür sözcüklerin açıklanışında, başka bir görüşü benimseyenlerin izini sürmediğimiz gibi kaynak arama gereğini de duymadık. İkinci bölüme girenler ise nereden geldiği çok açıkça bilinen sözcüklerdir. Sözgelişi mendil, kalem, defter, destek, fener, lamba, günlük, kâse, çekiç gibi. Bunlar için de kaynak arama gereğini duymadık. Bugün kimse çıkıp kalas, damacana, kandil, iskemle, iskelet gibi sözcüklerin açıklanışında araştırıcıyı kaynak gösterme gereğinde bırakmaz. Araştırı bu sözcüklerin geldiği dilleri biliyorsa, başkalarının tanıklığına başvurması işi uzatmaktan öte bir anlam taşımaz. Farsça bilen bir kimse duvar, dost, düşman, ney, şamdan sözcüklerinin Türkçeye nereden geldiğini anlamakta güçlük çekmez” (Eyuboğlu, 2004:12).
Bu eser birçok Türkolog tarafından şiddetle eleştirilmiş ve ciddî bilimsel yazılarla tenkit edilmiştir. Örneğin Prof. Dr. Talat Tekin Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü adlı makalesinde bu eseri değerlendirdikten sonra şöyle bir sonuca ulaşmıştır: “Sayın Eyuboğlu’nun kaleme alıp yayımladığı bu sözlük son derece ‘amatör işi’ bir yapıt olduğundan ‘fahiş’ yanlışlarla doludur. Bu nedenle kullananlara yararı değil, ancak zararı olabilir. Öte yandan, yanlışlarla dolu olmasına karşın bu yapıt yine de hiç yararsız sayılamaz. Çünkü Sayın Eyuboğlu’nun bu yapıtı, hiç değilse, genel dilbilimi ile Türk dilbiliminin abecesi sayılan temel bilgilerden bile yoksun bir kişi günün birinde Türk dilinin etimolojik sözlüğünü yazmak gibi çok güç bir işe girişir ya da kalkışırsa bunun nasıl tam bir başarısızlıkla sonuçlanacağını açıkça göstermektedir” (Güner, 2006:80). Prof. Dr. Hasan Eren, Eyuboğlu’nun sözlüğünü amatör olarak nitelemiş ve eserin kaynaklar bakımından eksik olduğunu belirtmiştir. Ayrıca sözlükte yer alan kimi sözcükleri örnek göstererek etimolojik açıdan saptadığı yanlışları ortaya koymuştur (Eren, 1988:273).
5. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü-Tuncer Gülensoy
Tuncer Gülensoy’un Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü adlı eseri, 45 yıllık birikiminin sonucu olduğu kadar Sevan Nişanyan ve Hasan Eren’in etimolojik sözlüklerinin de bir sonucudur. Köken Bilgisi Sözlüğü, bazı çalışmaların, daha sonraki çalışmaları nasıl “tetiklediğini” göstermesi açısından tipik bir örnektir. Gülensoy, Nişanyan’ın sözlerinin kendisini “bu konuda tetiklediğini” ön sözde açıklıkla ifade etmiştir:
“Aslında, Sevan Nişanyan’ın Sözlerin Soyağacı “Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü” (İstanbul, 2002) adlı sözlüğünün girişinde yazdığı ‘..... yaşayan Türkçenin ciddi ve yeterli bir etimolojik sözlüğünün yapılamamış olması, başlıca iki sebebe dayandırılabilir. Bu sebeplerin birincisi Türk Dil Kurumu ve ardıllarının malum ideolojik yaklaşımı ise, ikincisi Türk dili çalışmalarının bugüne dek genellikle Türkoloji disiplininin dar sınırları içinde ele alınmış olmasıdır. Oysa çağdaş Türkçenin kelime hazinesi içinde dar anlamda Türkî unsurun payı %15 veya %20'yi aşmaz.....’ sözleri, beni bu konuda tetikledi. Nişanyan’ın kendi ‘malum ideolojisi’ ile yazdığı bu haksız ve dayanaksız sözler beni gerçekten üzmüştü. Ana dili ‘Türkçe’ olmayan bir ‘dil heveslisi’nin kaleminden çıkan bu sözlere bilimsel yöntemlerle hazırlanmış bir sözlük yazarak yanıt vermek, ona bilmediği Türkçenin varsıllığını, güzelliğini ve kirlenmemiş biçimini öğretmek gerekiyordu” (Gülensoy, 2007:9).
Gülensoy, Eren’in sözlüğündeki bazı eksiklerin de “kendisini ve Türkolog meslektaşlarını oldukça rahatsız ve huzursuz ettiğini” belirtmiştir. Sadece ön sözde değil, baştan sona eseri incelediğiniz zaman, anılan sözlüklerdeki görüşlere Gülensoy’un sık sık cevaplar verdiği görülmektedir (Gülensoy, 2007:9).
Sözlük, Türkiye Türkçesinde, Gülensoy’ca Türkçe kökenli kabul edilen bütün sözcükleri içine almış ve çok zengin ağız malzemesiyle de desteklenmiştir. Gülensoy tarihî ve yaşayan Türk lehçelerine de uzanmıştır. Hatta sık sık Moğolcaya da başvurmuştur. Başlangıçta karışık gibi görünen sözlük, içine girildikçe kendini ele vermektedir. Kelimenin anlamından sonra koyu harflerle etimolojisi, sonra sırasıyla tarihî lehçelerdeki, Anadolu ağızlarındaki ve diğer lehçelerdeki biçimleri gösterilmiştir. Varsa Moğolcadaki dengi ve diğer dillerdeki biçimlerine de yer verilmiştir. Özellikle Türkçeden Zaza ve Kuman ağızlarına geçen şekiller de eserde hayli yer tutmaktadır (Ercilasun, 2008).
Gülensoy, bazı maddelerde, iri ve koyu harflerle yazılmış “YANLIŞTIR” uyarısını kullanmıştır. Bu uyarıların da yer aldığı kutucuklar eserin en dikkate değer bölümcüklerindendir. Kutucuklarda, sözcük hakkında daha önce yapılmış etimoloji denemeleri, sonra da Gülensoy’un görüşü verilmiştir. Önceki denemeler için de sık sık YANLIŞTIR uyarısı kullanılmıştır (Ercilasun, 2008).
6. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü-Hasan Eren
Türkçenin etimolojisi üzerine Türkiye’de yayımlanmış en önemli sözlüklerden biri Hasan Eren’in hazırladığı Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü’dür. Uzun yıllar etimoloji alanında yayımladığı makaleleriyle tanınan Hasan Eren’in bu sözlüğünde eski ve yeni kelimeler yer almaktadır. Bunlardan başka yerel ağızlarda yaşayan sözler de değerlendirilmiştir. Etimolojisi yapılan kelimelerde öncelikle diğer araştırmacıların görüşleri ortaya konulmuştur. Maddelerde eski kaynaklarda geçen belli başlı veriler de gözden geçirilmiştir. Böylelikle dilimizde kullanılan sözlerin kökeni ve geçmişi üzerine toplu bilgi verilmeye çalışılmıştır. Aynı zamanda eski ve yeni diyalektlere ilişkin bilgi verilmekle yetinilmeyerek kelimelerin bu diyalektlerde geçen anlamdaşları üzerinde de durulmuştur (Güner, 2006:79).
Sözlükte madde başı olarak verilen sözcüğün Eski Türkçedeki, Orta Türkçedeki, Çağataycadaki, Eski Kıpçakçadaki vb. şekillerine uzanılmıştır. Ayrıca sözcüğün diğer Türk lehçelerinde ve ilişkide bulunulan diğer dillerde ne şekilde ve hangi anlamda kullanıldığı da gösterilmiştir (Güner, 2006:79). Ayrıca sözlükte komşu ve yabancı dillerden alınmış kimi sözcükler de incelenmiştir. Bunun yanında, Türkçenin komşu dillere verdiği sözcüklere de yer verilmiştir. Kökeni belli olmayan sözcüklerin de yer aldığı sözlükte, diğer eserlerden farklı olarak madde sonlarında sözcükle ilgili belli başlı bilimsel etimolojik çalışmalar da araştırmacıların dikkatine sunulmuştur (Kabataş, 2000:300).
7. Sözlerin Soyağacı-Sevan Nişanyan
Etimoloji alanında Türkiye’de yayımlanmış çalışmalardan biri de Sevan Nişanyan’ın Sözlerin Soyağacı sözlüğüdür. Sözlük, 2002 yılında Adam Yayınları’ndan çıkmıştır. Türkiye Türkçesinde kullanılan 12000’i aşkın sözcüğün kökeni araştırılmış ve okura sunulmuştur. Yabancı dillerden alınmış sözcüklerin o dildeki kökenleri, çoğu örnekte, en eski yazılı kaynaklara dek izlenmiştir. Ancak sözlükte etimolojisi incelenmiş Türkçe sözcük yok denecek kadar azdır. Olanlarla ilgili açıklamalar ise oldukça yetersizdir. Özellikle Türkçe kelimelerin kökenleri üzerinde ayrıntılı olarak durulmamakta daha çok Eski ve Orta Türkçedeki şekillerine işaret edilmekle yetinilmektedir (Güner, 2006:80). Sözlükte Türk dillerinin Arapça, Farsça, İngilizce, Almanca, Fransızca gibi yabancı dillerden yaptığı alıntı ve ödünçlemelere yoğun olarak yer verilmiş, fakat Türkçeden yabancı dillere geçen sözcükler göz ardı edilmiştir. Özellikle Türkçe sözcüklerin kökeniyle ilgili bilinmezlik ifadelerinin çokluğu sözlüğü güvenilir olmaktan uzaklaştırmaktadır. Yeterince kapsamlı olmadığı açık olan sözlüğün Türk dili çalışmalarında sağlayacağı fayda tartışmalıdır.
IV. İNCELENEN SÖZLÜKLERDE SAPTANAN EKSİKLİKLER
1. Martti Räsänen’in Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen sözlüğü, içerik ve kapsam bakımından oldukça geniş bir çalışmadır, ancak bu ayrıntılı yazılış tarzı kimi zaman okuyucuya zorluk yaratmaktadır.
2. Sir Gerard Clauson’un An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish (Oxford, 1972) sözlüğünde o dönem metinlerinde geçen ve Türkçeleşmediği kabul edilen yabancı kökenli sözcüklerin çoğuna yer verilmemiştir. Kısacası bu sözlükte Arapça, Farsça, Sanskrit, Soğdca, Çince sözcükler pek yer almaz. Sözlük alfabetik olarak değil hece düzeniyle sıralanmıştır. Önce ünlüyle başlayan sonra da ünsüzle başlayan sözcükler ele alınmıştır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü, b, ç, d/t gibi. Bu durum sözlük kullanıcıları için zorluk oluşturmaktadır.
3. Andreas Tietze’nin Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı eserinde Türkiye Türkçesine ağırlık verilmiştir. Sözlükte ara sıra Azerî Türkçesinden söz edilmişse de Türkmence, Özbekçe, Tatarca, Kırgızca, Kazakça gibi diyalektler ihmal edilmiştir. Eserin açıklama dili, sunumu ve imlâsında da bazı sorunlar göze çarpmaktadır. Bunlardan biri, açıklayıcı gramer terminolojisinin çeşitli dillerden oluşmasıdır. Örneğin, İngilizceden backformation, hypercorrection, interdental, spirant, sonorization, vb; Latinceden apelletivum, alfa privativum, participium passivum, accusativum, nomina, syntagma, teneus, vb; Türkçeden fonolojik hususiyetler, sıfat eki, isimlerden sıfat yapan ek, küçültme eki, geçmiş zaman fiil sıfatı, vb. terimler sözlükte yer almaktadır. Ayrıca tabu sözcüklerle ilgili açıklamaların doğrudan Almanca verilmiş olması da bir sorun teşkil etmektedir.
4. İsmet Zeki Eyuboğlu’nun Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü adlı eseri amatör olarak nitelenmiş ve eserin kaynaklar bakımından eksik olduğunu belirtilmiştir. Ayrıca sözlükte yer alan kimi sözcüklerin etimolojik açıdan yanlış olduğu çeşitli araştırmacılar tarafından ortaya koyulmuştur.
5. Tuncer Gülensoy’un Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü adlı eserinin yazılış tarzı kullanıcı açısından zorluk oluşturmaktadır.
6. Hasan Eren’in hazırladığı Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü’nün arkasındaki bibliyografya kısmı oldukça geniş olmasına rağmen kısaltmalar konusunda eksiklikler ya da karışıklar olduğu göze çarpmaktadır. Bu da sözlüğün kullanımını zorlaştırmaktadır.
7. Sevan Nişanyan’ın Sözlerin Soyağacı sözlüğünde etimolojisi incelenmiş Türkçe sözcük yok denecek kadar azdır. Olanlarla ilgili açıklamalar ise oldukça yetersizdir. Özellikle Türkçe kelimelerin kökenleri üzerinde ayrıntılı olarak durulmamakta daha çok Eski ve Orta Türkçedeki şekillerine işaret edilmekle yetinilmektedir. Özellikle Türkçe sözcüklerin kökeniyle ilgili bilinmezlik ifadelerinin çokluğu sözlüğü güvenilir olmaktan uzaklaştırmaktadır.
Görüldüğü üzere sözlüklerdeki en temel sorun kullanıcılar açısından çeşitli kullanım zorlukları içermeleridir. Bunun yanında, kısaltmalardaki yanlışlıklar ya da kimi kısaltmaların verilen listelerde bulunmaması da kullanım zorluğu oluşturmaktadır. Bazı sözlükler, son derece kapsamlı olmasına karşın alfabetik olarak dizilmediğinden aynı sorunu yaratmaktadır.
Sözlüklerin bazılarında sözcüklerin kökenlerine dair yeterli bilginin bulunmadığı, sözcüklerin Türk lehçelerindeki kullanımlarının ihmal edildiği, Türkçeleşmediği kabul edilen kimi sözcüklerin ele alınmaması sebebiyle yabancı kökenli sözcüklere yer verilmediği göze çarpmaktadır. Bu durum, sözlüklerin kapsam alanlarını oldukça daraltmaktadır.
Sözlüklerde kullanılan dil, imlâ ve terimler çeşitli zorluklara yol açmaktadır. Özellikle terimler konusunda bir birlik bulunmayışı, hatta tek bir sözlükte aynı kavram için farklı dillerden terimlerin kullanılması karışıklığa sebep olmaktadır. Ayrıca kimi sözlük yazarlarının konuya öznel değil taraflı yaklaşımları sözcüklerin kökenleri konusunda yanlış açıklamalara neden olmaktadır.
V. ETİMOLOJİ SÖZLÜKLERİNDE OLMASI GEREKEN HUSUSLAR
1. Sözlük hazırlanırken öncelikle tüm sözcüklere, bunların kökenlerine tarafsız olarak yaklaşılmalıdır.
2. Sözlükte Türkçeye yabancı dillerden giren ve Türkçeleşen sözcüklerin yanında yabancı dillere Türkçeden geçen sözcüklere de yer verilmelidir.
3. Herhangi bir konuda yeni bir görüş ve öneri ortaya atarken, önerilen şekil veya şekillerin; Türk dilinin ses yapısına, şekil ve anlam bilgisi ölçütlerine ve tarihsel gelişme koşullarına uygun olup olmadığı, titizlikle ve sağlıklı bilgilere dayanılarak kontrol edilmelidir.
4. Sözlükte yer alan sözcüklerin kullanımdan düşmüş olanlarını belirtmenin yanı sıra, kullanımda olanlarının hangi dillerde ya da lehçelerde ve ne şekilde yer aldıkları belirtilmelidir. Sözcüklerle ilgili maddeyi en iyi biçimde yansıtan cümle örneklerine yer verilmelidir.
5. Sözlüklerde kullanılan Türkçe, üzerinde uzlaşılan bir yazıma kavuşturulmalı ve teknik yenilikleri, ilerlemeyi kucaklayacak şekilde daha önce hazırlanan terim sözlükleri gözden geçirilerek bir terim birliği sağlanmalıdır.
6. Etimolojik çalışmalarda, sözcüklerin benzer kavram grupları içinde değerlendirilmesi büyük kolaylık ve yarar sağlayabilir. Bu yoldaki çaba ve çalışmalarda sözcüklerin eski ve yeni biçimleri göz önünde tutulmalıdır.
7. Sözlük oluşturulurken konuyla ilgili mümkün olan tüm kaynaklara gidilmeli ve sözlüğün kapsam alanı olabildiğince genişletilmelidir. Bu durum yoğun çaba ve uzun zaman gerektirdiğinden birden çok araştırmacıdan oluşan çalışma grupları oluşturulması önerilebilir.
8. Sözlükte kullanım kolaylığı sağlamak ve her kesimden kullanıcıya hitap edebilmek amacıyla sözcüklerin dizilişinde alfabe sırası tercih edilmelidir.
9. Sözlükte yer alan kısaltma ve bibliyografya listeleri titizlikle, hiçbir yanlışlığa ya da eksikliğe yer vermeyecek şekilde hazırlanmalıdır.
Yazar: Çiğdem Kalegeri
KAYNAKÇA
Aydın, Erhan (2009). S. Gerard Clauson’un Etimolojik Sözlüğünde Yenisey Yazıtlarıyla İlgili Veriler. Journal of Turkish Studies-Türklük Bilgisi Araştırmaları 4/4, s. 93-118.
Başkan, Özcan (1978). Dil Çalışmalarında Etimoloji ya da Köken Bilgisi. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 319, s. 314-320.
Clauson, Gerhard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
Ercilasun, A. Bican (2008). Tuncer Gülensoy Köken Bilgisi Sözlüğü. http://www.dilarastirmalari.com/.
Eren, Hasan (1988). Değerlendirmeler: İsmet Zeki Eyuboğlu: Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 443, s. 272-291.
Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
Eren, Hasan (2005). Yeni Bir Etimolojik Sözlük. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 637, s. 15-33.
Eyuboğlu, İsmet Zeki (2004). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul: Sosyal Yayınlar.
Galip, Güner (2006). Türkiye’de Kelime Etimolojisi Üzerine Yayımlanan Makalelere Dair Bir Bibliyografya Denemesi. Journal of Turkish Studies-Türklük Bilgisi Araştırmaları, 30/II, s. 77-93.
Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Kabataş, Orhan (2000). Değerlendirmeler: Hasan Eren: Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 585, s. 297-300.
Nişanyan, Sevan (2003). Sözlerin Soyağacı. İstanbul: Adam Yayınları.
Ölmez, Mehmet (1994). Türk Dillerinin Sözlükleri ve Türk Sözlükçülüğü. Dil Derneği Yayınları, s. 88-100.
Ölmez, Mehmet (1998). Etimoloji Sözlükleri. Kebikeç Dil ve Edebiyat Dergisi, 6, s. 175-184.
Räsänen, Martti (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
Sezer, Engin (2003). Tietze’nin Büyük Eseri: Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. http://www.bilkent.edu.tr/~kanat/k1302.html.
Tietze, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. İstanbul: Simurg Yayınları.
Yakın, Aziz (1997). Etimoloji Sözlükleri. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 542, s. 140-150.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder